Стасункі паміж народамі, нацыямі ў сучасным свеце можна параўнаць з чалавечымі. Бо для супольнай свядомасці характэрныя такія ж пачуцці да насельніцтва ў першую чаргу суседніх краінаў: узаемапавага, сяброўства, нянавісць, рэсэнтымент, прага помсты і г. д.
Нашмат менш крывавыя і разбуральныя падзеі, чым сённяшняя вайна супраць Украіны, неаднаразова псавалі ўзаеміны паміж народамі.
Хаця фактычна гэтая вайна з’яўляецца наймаштабнейшым узброеным супрацьстаяннем у Еўропе пасля Другой сусветнай, фармальна гэта не першая буйная аперацыя пасля 1945 года на кантыненце.
Падзеі ў 1968 годзе ў Чэхаславакіі ахоплівалі меншыя тэрыторыі, рэальнага ўзброенага супрацьстаяння па прычыне безумоўнай вайсковай перавагі СССР і хаўруснікаў не адбылося. Чэхі і славакі былі здатныя толькі на непрацяглы грамадзянскі супраціў, які абмежаваўся масавымі акцыямі пратэсту, страйкамі і менш дробнымі правакацыямі і партызанскімі захадамі.
Крыніца: ocdn.eu
Але тым не менш колькасць войскаў і тэхнікі, задзейнічанай у так званай аперацыі «Дунай», была сувымерная сённяшнім падзеям ва Украіне. А намінальна ва ўварванні бралі ўдзел вайскоўцы 5 дзяржаваў «сацыялістычнага блоку» — СССР, Польшчы, Венгрыі, Балгарыі і ГДР.
Безумоўна, удзел палякаў і венграў не мог не пакінуць адбітак на стаўленні чэхаў і славакаў да гэтых народаў. Хаця і да 1968-га гістарычна ўзаемаадносіны паміж гэтымі суседзямі заўжды былі вельмі складанымі і часам крывавымі.
Але нават пасля падзеяў ужо сучаснай гісторыі на поўначы Чэхіі перад Другой сусветнай і адразу пасля вайны, калі палякі спрабавалі анексаваць частку тэрыторыі, паміж народамі былі даволі прыязныя ўзаеміны. І можна сказаць, што чэхаславацкія і польскія «савецкія людзі» ў некаторай ступені адчувалі сябе пэўнымі закладнікамі адной сістэмы.
Але ўсё змяніла ўварванне аб’яднанага акупацыйнага 300-тысячнага корпуса на тэрыторыю Чэхаславакіі, у шэрагах якога налічвалася каля 26 тыс. польскіх вайскоўцаў. Можна сказаць, што падзеі 1968 года сталі пэўным рубіконам у чэшска-польска-славацкіх дачыненнях, пасля якога яны ўжо не мелі шанцаў хутка павярнуцца да былых.
Хаця сярод тых некалькіх дзясяткаў забітых і сотняў параненых на сумленні палякаў афіцыйна лічацца толькі двое памерлых і дзясятак пацярпелых у горадзе Ечын. Чэхі і славакі амаль пры кожным успаміне пра 1968 год прыгадваюць «польскі ўдар у спіну». І ў першую чаргу менавіта пасіўную пазіцыю польскага грамадства. На думку большасці чэхаў і славакаў, палякі мелі магчымасць здзейсніць актыўнае паўстанне, якое магло б адцягнуць на сябе калі б не «саюзныя сілы», дык прынамсі польскі кантынгент. Што магло б даць шанц народу ЧССР больш паспяхова супрацьстаяць чужынскай навале ці хаця б пазбегнуць ахвяраў.
З нагоды контррэвалюцыйнай дзейнасці
Гісторыкі маюць шмат версій наконт матывацыі вярхушкі камандна-адміністратыўнай сістэмы Чэхаславакіі праводзіць рэформы ўвесну 1968. Разглядаюцца варыянты ўнутранай барацьбы, спроба захаваць уладу, прадбачаючы магчымыя студэнцкія выступленні па ўзоры Заходняй Еўропы і Польшчы. Альбо намаганне купіраваць верагодную агрэсіўную рэакцыю СССР на такія акцыі «дэмакратызацыяй зверху».
Але бясспрэчным з’яўляецца той факт, што аб’яднаныя сілы ўсходняга блоку здзейснілі ўварванне на тэрыторыю незалежнай дзяржавы з гэтага самага вайскова-палітычнага саюза.
Фармальнай прычынай былі аб’яўленыя спробы чэхаславацкага кіраўніцтва змяніць існы лад, што магло прывесці да выхаду краіны з дамовы аб сацыялістычным эканамічным супрацоўніцтве і бяспекавага альянсу.
Польская ўлётка 1968 г. з заклікам да дэманстрацыі на падтрымку Чэхаславакіі, супраць савецкай акупацыі і камуністычнага ўрада ПНР. Крыніца: polskiemiesiace.ipn.gov.pl
Цікава, што падчас уласна ўварвання прапаганда ў Польшчы спрабавала адразу абвінавачваць чэхаславацкую вярхушку ў контррэвалюцыйнай дзейнасці (па прыкладзе падаўлення спробы венгерскіх камуністаў у 1956-м знізіць уплывы СССР на край). Але падобная рыторыка з часам эвалюцыянавала да намаганняў давесці, што чэхаславацкія камуністы, ўбачыўшы небяспеку для краіны з боку агентаў Захаду, самі звярнуліся да савецкага кіраўніцтва з просьбай «здзейсніць інтэрвенцыю дзеля апанавання выбухова небяспечнай сітуацыі і ўсталявання парадку і стабільнасці».
У 1968 годзе і па гарачых слядах тых падзеяў чэхаў і славакаў найбольш абурала пазіцыя польскага грамадства. Напэўна, што ад СССР у Чэхаславакіі не чакалі нічога добрага. Ад венграў таксама, з якімі былая, яшчэ буржуазная Чэхаславакія, ваявала напярэдадні Другой сусветнай. А вось пазіцыя палякаў для большасці грамадзянаў ЧССР выявілася як найменш здрадніцкай.
Ужо пасля факту ўварвання і акупацыі краіны, маючы спадзеў на магчымасць актыўнага супраціву польскага грамадства, чэхі і славакі звярталіся з адкрытымі лістамі, распаўсюджвалі ўлёткі на памежных тэрыторыях, сярод польскіх вайскоўцаў.
Але, па вялікім рахунку, спробы былі марныя. Акрамя некалькіх заяваў інтэлектуалаў, ускладання кветак да амбасады ЧССР і дэманстратыўных звальненняў з Акадэміі навук у Варшаве, самаспалення актывіста падчас камуністычнай імпрэзы на адным з цэнтральных стадыёнаў — іншых пратэстаў у Польшчы не адбылося.
Як адзначыў былы польскі студэнцкі актывіст у адной са шматлікіх публікацый у чэшскіх СМІ, прысвечаных 50-годдзю падзеяў 1968, Яўгеніюш Смоляр:
«Тая цішыня ў Польшчы была страшэнна смутнай. Пратэстаў не адбылося, людзі яшчэ больш маўчалі, чым раней, яшчэ больш уціскалі галаву ў плечы, яшчэ больш не выказвалі свайго меркавання».
Незагойная рана
Да 50-цігоддзя падзеяў у ЧССР у Польшчы выпусцілі дакументальны фільм з удзелам былых вайскоўцаў, якія ўдзельнічалі ва ўварванні 1968. З вельмі красамоўнай назвай — «Акупанты насуперак волі», якая ўвасабляе не толькі змест фільму, але і намагаецца распаўсюдзіць дыскурс аб невінаватасці палякаў. У стужцы неаднаразова паўтараецца сцвярджэнне пра тое, што большасць вайскоўцаў нават не ведала аб мэце манеўраў, у выніку якіх 26 000 чалавек апынуліся ў суседняй краіне. А калі нават і ведалі, не маглі не выканаць загады. Мімаходам узгадваецца аб прыязным стаўленні чэшскага насельніцтва да польскіх вайскоўцаў і сумесных дыскусіях наконт палітычнай сітуацыі за куфлямі з півам.
Таксама гісторыкі адзначаюць адметную акалічнасць, якая сталася фонам для грамадскіх настрояў у Польшчы тых часоў. На пачатку 1968-га ў Польшчы адбываліся мірныя пратэсты студэнтаў — мітынгі, страйкі. Выкліканыя яны былі агульнай незадаволенасцю левай моладзі ў тым ліку і на захадзе Еўропы эканамічнымі і каштоўнаснымі перспектывамі. А таксама, на думку некаторых гісторыкаў, сталі адлюстраваннем унутранай барацьбы паміж рознымі фракцыямі камуністычнай партыі ПНР. У выніку постпратэсных рэпрэсій каля 20 000 студэнтаў і выкладчыкаў былі адлічаныя з вучэльняў, а 200 000 грамадзянаў эмігравалі. Атмасфера ў краіне была падаўленая, а спецслужбы атрымалі карт-бланш на правядзенне зачыстак на прадпрыемствах і ў навучальных установах.
Аднак нягледзячы на падобныя аргументы, у чэшскай прэсе пераважаюць зусім супрацьлеглыя ацэнкі не толькі дзеянняў польскага войска, але і бяздзейнасці грамадства. Відавочна, што чэхі і славакі і да сённяшніх дзён не маюць нават жадання спрабаваць прабачыць палякам інертныя паводзіны падчас савецкай акупацыі ЧССР.
На сайце «народнай памяці» аўтар цытуе меркаванні некаторых палякаў, якія былі старанна зафіксаваныя інфарматарамі спецслужбаў у 1968-м, і да гэтага часу захоўваюцца ў архівах:
«Так лепш для чэхаў. Чаму ім лепш, чым нам, пад савецкім ботам? Калі нам дрэнна, няхай і ім будзе блага».
Некаторыя словы польскіх грамадзянаў у 1968-м амаль даслоўна паўтараюць наратывы прапаганды ў 2022 годзе:
«Чэхаў немцы не катавалі, як нас — палякаў, таму яны лічаць немцаў сябрамі, вітаюць іх як братоў, а з палякамі размаўляць не хочуць. [...] Няхай Чэхаў трохі пакараюць, нічога ім не зробіцца, вярнуцца да розуму».
Рана для будучых пакаленняў
Праводзячы паралелі паміж падзеямі 54-гадовай даўніны ў Чэхаславакіі з сённяшняй вайной ва Украіне, даючы ацэнкі рэакцыі на іх грамадстваў, стаўленню да «народаў-агрэсараў» і «суагрэсараў», я прыходжу да вельмі несуцяшальных высноў.
Улічваючы, што ў 1968-м у Чэхаславакіі яшчэ цалкам актыўныя былі сведкі сусветнай вайны. Загартаваныя смерцямі блізкіх і разбурэннямі, яны бескампрамісна адрэагавалі на ўдзел польскіх вайскоўцаў і пасіўнасць грамадства ПНР. «Польская рана» не загойваецца ў чэшскім і славацкім грамадствах і да сённяшняга дня, як бы не спрыялі гэтаму польскія медыя і дыпламаты.
Нават пасля змены пакаленняў у Чэхіі і Славакіі пры кожнай нагодзе прыгадваюць пра «польскую здраду» ў 1968-м.
Напэўна, так і працуе «народная памяць». Калектыўнае падсвядомае, не без удзелу медыя і сфарміраваных грамадскіх стэрэатыпаў, нагадвае індывідам аб неабходнасці захавання пэўнага стаўлення не толькі да асобаў, але і цэлых народаў.
На жаль, яшчэ не адной нацыі, краіне і асобным прадстаўнікам давядзецца адчуць на сабе наступствы злачынстваў папярэднікаў. Таму варта заўжды памятаць пра тое, што мы тут і зараз нясем адказнасць не толькі за свае ўласныя ўчынкі, і што нашы дзеянні альбо бяздзейнасць уплываюць на лёсы будучых пакаленняў.
Аляксей Гайдукевіч, budzma.org
