Мы ўсе – закладнікі свайго слоўніка. Ён прамаўляе праз нас – а часам і замест нас. Кладзецца матрыцай на нашу плынь (неда)свядомасці. Смешна лічыць мову натуральным асяроддзем. Яна жыве як бясконцы канфлікт з відавочным. Жыццё нармальнага разумніка (умоўнага “інтэлектуала”) ёсць пашырэннем моўнага рэсурсу.
Пошукам лепшага слоўніка – праз здольнасць адкідаць лухту ды смецце. Змагацца за вастрыню мовы варта штодзень. Бо гэта барацьба за асабістую годнасць. За права заставацца разумнай істотай – носьбітам уцямнай ідэнтычнасці і крытычнага мыслення. Прыватнай фабрыкай сэнсаў у акіяне серыйнага фэйку. Тое, што звонку падаецца “вайной расейшчыны з беларушчынай”, тэхнічна пазначае зусім іншае: не канфлікт праграм, а сутыкненне асабістага выбару з культурнай інерцыяй.
У публічным ліставанні выкладчыцы Ганны Севярынец з Міністэрствам адукацыі чапляе не вера настаўніцы ў цудоўную моц звароту ў газету. І не ганебна развязны стыль афіцыйнага адказу дзяржаўных структур. Уражвае відавочны разрыў паміж “крытыкай знізу” і “бачаннем зверху” – сляпая адмова адказных асобаў пераглядаць калісьці прынятае ды зацверджанае. Насамрэч справа зусім не ў пашырэнні спісу абавязковай літаратуры курсу белліта. Не ў тым, каго і калі арыштавалі. І нават не ў тым, як піша Мінадукацыі, “пахне чабор” ці “не пахне чабор”. Размова, па сутнасці, ідзе пра зрухі ў разуменні нацыянальнага. Пра адмову ад квазісавецкага бачання айчыннага як вяскова-партызанска-правінцыйнага філіялу суседняй культуры.
Што замінае? Перадусім – агульныя схемы мясцовага дзяржаўнага адміністравання. У кіраванай культурцы змены і паляпшэнні існуюць адно ў фармаце дырэктыў вышэйшых інстанцыяў. А калі штосьці прылятае знізу – гэта амаль мяцеж і правакацыя. Як казаў той БГ, “геаметрыя лома ў хрустальных прасторах”. Які яшчэ дыялог? Мы тут працуем!
Другое – нязменная “Масква ў галаве”. Шчырая прыбабахнутасць школьным курсам расійскасці з пазнейшай папраўкай на Сарокіна, Прылепіна ды Макса Фрая. Наша школка па моўнай палітыцы і культурных прыярытэтах застаецца каланіяльнай вучэльняй імя Вялікага Брата. Абнаўленне спіса дазволеных аўтараў тут выглядае надзвычай рызыкоўна. Бо робіць маргінальнае цэнтравым. Размывае “духоўныя скрэпы”, з якімі не паспелі своечасова развітацца.
Пачынаем з мовы, са слоўніка – а дзе скончым? Больш беларускага (ды яшчэ й польскага з украінскім)? А што ж тады з Аляксандрам Сяргеевічам і Хведарам Міхайлавічам? Як так – “не галоўныя”? Можа, яшчэ й “не нашы”?
Пасрэдная тутэйшая адукаванасць не здольная паразумецца са шматграннай беларускасцю. Бо мысліць выключна ў рэжыме штампоўкі, самаабароны і патаемнага разумення ўласнай непаўнавартасці. Пажыццёва малодшыя. Стабільна другасныя.
Адсюль адсутнасць моцных крокаў дзяржаўнага топкультурменеджменту. Сарамлівая “лёгкая беларусізацыя” – у межах павярхоўнага цюнінгу нязменнага рэжыму. Падзел культурных герояў на дэманстратыўна раскручаных і дэманстратыўна нябачных. Фрагментарная “адліга”. Паказальная абыякавасць да недзяржаўных адукацыйных праектаў. І лоўка растыражаваныя галоўным дзяржаўным выданнем краіны скаргі ўсхваляванай чытачкі на жахлівую перспектыву нацыянальнага ўніверсітэта. Бо там, бацюхны, усё будзе на мове!
Для беларускай (як бы) адукацыі – і беларускіх (як бы) адукаванцаў – галоўным траблам аказалася наяўнасць Беларусі.
Яе цягне зрабіць праграмай. Яе хочацца зрабіць кодам. Бо тады ўсё зразумела: праграму трэба выкладаць, коды трэба загружаць. Welcome to machine, як спявалі калісьці “пінкфлойды”. Галоўная ілюзія – тое, што добрая праграма вырашае ўсё. Хадзем змагацца за добрую праграму?
Але найлепшая праграма памірае ў сутарэннях бюракратычнага механізму. Наймацнейшыя тэксты робяцца белым шумам у руках абыякавых выкладчыкаў. Найлепшыя методыкі абнуляюцца ў атмасферы татальнай безнадзейнасці і ідэйнага заняпаду. Таму я б на месцы Мінадукацыі з усімі прапановамі спадарыні Севярынец пагадзіўся. Усё роўна на выхадзе атрымаецца, як заўсёды, абы-што.
Асяроддзе, прабачце, не спрыяе.
Так, яно падставова квазірасійскае. Але гэтая культурная прапіска – вынік не асэнсаванага культурнага выбару, а наадварот – адсутнасці моцы і матывацыяў, каб гэты выбар зрабіць. Рэкламны слоган “А якое тваё першае слова на роднай мове?” – хлусня і падман. Бо родную мову не набываюць і не вывучаюць. Яна прыходзіць сама. Натуральна. Першай. Таму, дарэчы, і завецца роднай.
Правільнае пытанне гучыць акурат так: як зрабіць беларускасць не вымушанай? Не дэкларатыўнай, не пратэстнай, а натуральнай? Правільны адказ: міністэрствы тут ні пры чым.
Яны – механізмы, а не крыніцы ведаў. Чыноўныя брыгады, а не крэатыўныя суполкі. Сродкі, а не аўтары. Хто думае інакш – той так і не пакінуў чырвонай імперыі з яе культам улады і несупынным парадам-але бездакорных правадыроў. І так і будзе да скону дасылаць лісты з пажаданнямі і скаргамі ў бяздонную пустэчу самадастатковага адміністратыўнага экстазу.
Яны не зварушацца, пакуль не паплыве кантэкст. Пакуль не адбудуцца трансфармацыі відавочнага і зрухі банальнага. Зрухі штодзённага слоўніка.
Трэба мяняць каардынаты. Трэба выходзіць з інерцыйнага змроку. У дупу рэдактараў! Рэдагуй сябе сам. Хто замінае быць каляровым? Хто не дае думаць і выкладаць, чытаць расстраляных паэтаў, рабіць каву з цынамонам і слухаць вольную музыку? Хто забараняе вывучаць польскую ці ўкраінскую, зваліць у Лісабон і вярнуцца адноўленым? Хто пярэчыць ахвочым рабіць новае кіно і пісаць драйвовы белліт?
Не Масква. Не Расія. Не Пушкін з Дастаеўскім. А надзея, што хтосьці іншы прыбярэцца ў хаце. Квазісавецкая прага датацыяў, бонусаў і гарантыяў. У мяне кепская навіна: у найбліжэйшай перспектыве іх, імаверна, не будзе.
Хопіць чакаць апгрэйду дазволенага. Светлай памяці Міхал Анемпадыстаў прынёс у айчынную свядомасць просты слоган польскіх панкаў: “Свабоды не аддасць ніхто мне…” Наша мова – наша справа.
Максім Жбанкоў, budzma.org
