Сцепанідзе Сініфанаўне 91 год. Яна апошняя з старавераў у вёсцы Малая Сырмеж ў Мядзельскім раёне. Жанчына ведае ў акрузе кожны кусцік, можа паказаць месца, дзе расце лісічка і баравік. Яе жыццярадаснасці можна толькі пазайздросціць. Кажа, што менавіта гэта якасць дапамагло ёй, бо такога дзяцінства яна не пажадала б і ворагу. Вялікая сям’я з 7 дзецьмі засталася без маці. Усе нягоды хатняй гаспадаркі ўзвалілі на плечы старэйшай дачкі-Сцепаніды. Каб падняць дзяцей, ёй прыйшлося ахвяраваць усімі марамі. На гэты раз Realt прывёз не столькі гісторыю хаты, колькі аповяд пра нялёгкае жыццё 14-гадовай дзяўчынкі, якая вырасла моцнай жанчынай.
«Я малілася і плакала, каб карова не здохла»
У вёсцы Малая Сырмеж каля Нарачы цяпер каля 70 двароў. Дом бабулі Сцепаніды выглядае маладым, але стаіць тут амаль 100 гадоў. Яго фасады ўжо абнавілі і абклалі цэглай, таму так і не скажаш, што тут у свой час была школа і выраслі два пакаленні.
Стараверы прыехалі ў вёску яшчэ ў 18 стагоддзі. У вёсцы налічвалася тры такія сем’і, у тым ліку і Артаевы — сям’я Сцепаніды. Побач быў дом каталікоў і дзве сям’і-праваслаўныя. Суседзі паважалі традыцыі адзін аднаго, ніхто нікога не крыўдзіў, усім дзяліліся.
— Нам давалі карыстацца млыном, мы дазвалялі прыходзіць у лазню. Ва ўсіх былі вялікія сем’і, таму ў дапамозе адзін аднаго мелі патрэбу.
Бабуля Сцепаніда пра дзяцінства кажа шмат, але шчаслівых момантаў ўспомніць так і не можа. У сям’і было 8 дзяцей, адзін — памёр яшчэ малым.
— Маму клікалі Феадосія. Яна была худзенькай і слабой. Старалася даўжэй карміць грудзьмі, каб не зацяжарыць зноў. Гаспадарка, праца на зямлі і дзеці адбіралі шмат сіл. Калі мне было 14 гадоў мама памерла ад сухотаў. Хвароба з’ела яе за шэсць месяцаў.
Пра бацьку Сцепаніда кажа з крыўдай і болем. Ён быў вельмі строгі і «бязбожна біў за любую правіннасць». Пасля смерці маці ўсёй гаспадаркай займалася 14-гадовая Сцепаніда. Тады яе, маленькую, да слёз маглі давесці грубыя словы бацькі пра недосоленную ежу. Зараз жа далікатную вонкава бабулю, здаецца, ужо не зламаць нічым. Яна з усмешкай кажа, што можа і на вяселле адна ежы нагатаваць, і дах перакрыць. Вось такімі навыкамі абзавялася, каб выжыць.
— Памятаю, мясіла цеста для хлеба, ды перабрала з вадой: трэба было два літры, а ўліла вядро. Цеста ў печ не лезла. Ужо прадчувала, што бацька наругаецца, скажа, што я дрэнная гаспадыня. Вырашыла аддаць палову свінням і карове. І тая захварэла. Я то ведаю, што толькі ад цеста магла. Я малілася і плакала, каб карова не здохла, бо пачнуць потым правяраць, ад чаго згінула, будзе мне бяда. Але пашанцавала, у той раз яна не здохла, — усміхаецца бабуля. — Другі раз не пашанцавала. Яна падавилася бульбай. Я спрабавала выцягнуць рукой, але не атрымалася. Таксама тады вельмі плакала, суседка перад татам мяне абараняла, хоць маёй віны тут і не было. Але гаспадыня — я, таму і вінаватая я.
Дзед і бацька Сцепаніды былі простымі сялянамі.
— Адзін мясцовы пан правініўся чымсьці перад дзяржавай і яго чакала турма. Ён хацеў, каб дзед мой віну ўзяў на сябе, але той быў разумным і сказаў, што проста так на здзелку не пойдзе. Папрасіў перапісаць на яго добры ўчастак лесу, што быў за 8 км ад вёскі. Той пагадзіўся.
Збялелае палатно 1901 года з планам падораных тэрыторый да гэтага часу захоўваецца ў сям’і. Сам дзядуля адбываў пакаранне не так доўга, яго вызвалілі па амністыі. Пасля багаты ўчастак лесу перайшоў па спадчыне бацьку. Па словах бабулі Сцепаніды, той ім вельмі даражыў і не прадаваў ніводнага дрэва, хоць жылі яны даволі бедна. Апраўдваўся, што сынам яшчэ дамы будаваць трэба.
«Бацьку прызначылі старшынёй калгаса, дык хоць распісвацца навучылі»
Сваім скарбам сям’я валодала нядоўга. Пасля прыходу бальшавікоў зямлі адабралі. Добра, што хоць дом ўдалося захаваць, успамінае бабуля.
— Мы жылі ў старой хаце, там было вельмі мала месца. Новы дом бацька здаваў пад школу, каб атрымліваць хоць нейкія грошы. Самы вялікі пакой — адзіны можна сказаць, мы аддалі настаўніцы, а самі ўсе спалі ў калідоры. Мама з татам на ложку, а побач на падлозе, — расказвае бабуля. — У той час у вёсцы пусцілі слых аб тым, што Артаевы — заможныя сяляне, хоць мы такімі ніколі не былі і, каб не пазбавіцца дома, папрасілі настаўніцу сказаць, што маленькая хата належыць ёй. Яна карысталася ўсімі выгодамі: нашымі дровамі, домам. Нас, дзяцей, ёй шкада не было.
У 40-м годзе бацьку Сцепаніды прызначылі старшынёй калгаса.
— Бальшавікі падумалі, раз у яго добрая гаспадарка, то ён і на гэтай пасадзе справіцца. Бацька быў непісьменны, дык яго там хоць бы распісвацца навучылі — ставіў крыжыкі на паперках.
Калі старэйшыя браты з’ехалі, сястра вырасла, Сцепаніда спадзявалася, што зможа, нарэшце, з’ехаць і ўладкаваць сваё жыццё. Але бацька сямейства з’ехаў у Комі, дзе знайшоў сабе новую жонку.
— Малодшым братам і сёстры я замяніла маці. Калі бацька з’ехаў, то забраў з сабой толькі адну сястру. Двое падлеткаў ж засталіся на мне. Я марыла стаць поварам, з’ехаць жыць у Латвію ці хаця б у Віцебск, але суседка ўвесь час казала, што дзеці без мяне знікнуць, а мачыха іх будзе крыўдзіць. Гэта мяне і спыняла.
Бабуля была замужам два разы. Першы шлюб быў няўдалым і неўзабаве разваліўся. У другім нарадзіліся дзве дачкі.
Стараверамі ў сям’і былі як бацька, так і маці. Але ўсім рэлігійным традыцыям навучала мама.
— Яна сама родам з вёскі за 9 км ад Літвы, вельмі верніца была. Глядзела, каб дзеці ведалі і рабілі правільна. Мы, стараверы, кланяемся ў зямлю, стоячы на каленях. Я малюся кожны дзень, — падзялілася бабуля і распавяла на памяць 18 старонак Сяміпаклоннага пачатку. — Свечкі таксама ўмею рабіць. У мяне ёсць і воск, і спецыяльны апарат. Дарэчы, трэба будзе зрабіць сабе штук 200 і царкве 150.
У куце гасцінай ў бабулі абсталяваны Святы кут з абразамі, лістоўкі з малітвай у кожнай ступені і старадаўнім псалтырам. Яна кожны год ездзіць у стараверскую царкву ў Браслаўскім раёне. Ні адлегласць, ні ўзрост ёй не перашкода.
— Адны кажуць, што Бог ёсць, іншыя не вераць. Я лічу, што нешта ёсць. Мой брат не верыў, ён не мог дараваць, што нас, 7 дзяцей, ён пакінуў без маці. Мы ж ні ў чым не вінаватыя.
Некаторыя родныя пахаваныя на старых стараверскіх могілках у лесе, за кіламетр ад дома. Увесь шлях пані Сцепаніда распавядала гісторыі і ні разу не спынілася на перадышку.
На месцы яна паказвае магілы бацькоў, мужа, сястры, брата, суседзяў і сяброў. Ля агароджы ўспамінае пацешныя гісторыі: хто каго раўнаваў, хто каго любіў — местачковыя байкі пра людзей, з якімі пражыла ўсё жыццё.
Бабуля прызнаецца, што хоць і адчувае сябе яшчэ маладой, але вось здароўе ўжо не тое.
— Хочаце пакажу вам, што ў мяне ёсць пахавальнае? Калі чалавек памірае, яго кладуць у саван, ён у мяне ільняной, сама выткала. Потым накрываюць покрывам — яго я ўжо купіла.
Жанчына смерці не баіцца і жартуе, што пакуль ягады і грыбы збіраць можа, жыць будзе.
Са старажылаў у вёсцы засталася яшчэ адна жыхарка, але бабуля Сцепаніда больш размаўляе з маладымі.
Да мамы часта прыязджаюць дочкі Таня і Святлана, якія таксама з’яўляюцца стараверамі. Любіць і Сцепаніда свайго зяця: «ён заўсёды дапаможа па гаспадарцы».
— Я ў адрозненне ад некаторых жыхароў вёскі, была і ў Піцеры, і ў Калінінградзе. Апошні раз лётала туды 10 гадоў таму на пахаванне малодшага брата. Шкада, ён змаўчаў, што хварэе, можа я б яго паспела выратаваць. Улетку прыязджаў у госці пляменнік, прывёз шмат падарункаў. Ездзілі вось плаваць на байдарках, так арганізатары баяліся, што мне дрэнна стане. Але не, — смяецца Сцепаніда. — 6 кіламетраў праплылі, мне так спадабалася, я нават прагаладацца паспела.
