Як зараз жывуць тыя, хто зрабіў выбар застацца ці з’ехаць, і якая будучыня чакае беларускую культуру, задаецца пытаннем Dekoder.
Бурлівае развіццё незалежнай культуры характарызавала апошнія ліберальныя гады ў Беларусі. Але пасля выбараў 2020 года ўлады цалкам зруйнавалі тое, што можна было называць незалежнай культурай.
Зачыненыя незалежныя пляцоўкі, дзе праходзілі культурныя мерапрыемствы (Ok16, Corpus), выдавецтвы (Галіяфы, Янушкевіч), а артысты, якія падтрымалі пратэст, былі выціснутыя за мяжу ці нават пасаджаныя ў турму (самы гучны прыклад — гурт Irdorath). Уведзена цэнзура, кантроль за публічнай сферай стаў татальным.
Перад беларускімі артыстамі, мастакамі і арт-мэнэджарамі паўстаў выбар паміж унутранай эміграцыяй і сапраўднай эміграцыяй. І кожны вырашаў сам, ці спяваць яму са сцэны толькі тое, што дазволена, змяніць прафесію ці з’ехаць.
КУЛЬТУРНАЯ ЭМІГРАЦЫЯ АДБЫВАЛАСЯ ПАСЛЯ КОЖНЫХ ВЫБАРАЎ
«Калі мы гралі ў Варшаве першы канцэрт пасля перапынку, я ўбачыў усю менскую тусоўку. І гэта межы яшчэ былі зачыненыя! Тыя тусоўшчыкі, якія ўвесь час у Менску былі ў грымёрках, — былі і там. Для мяне гэта быў шок. У людзей, якія толькі што пераехалі, была патрэба ў сувязі з радзімай», — кажа адзін з самых вядомых беларускіх музыкаў Лявон Вольскі.
Яшчэ з 2006 года музычныя праекты Вольскага знаходзіліся ці пад моцным ціскам уладаў, ці пад татальнай забаронай праз ягоную палітычную пазіцыю. Але рэпрэсіяў такога маштабу, як зараз, ён не памятае. Калі стала зразумела, што ні ў якім фармаце выступы ў Беларусі сталі немагчымымі, Вольскі выехаў за мяжу, дзе яго ўжо чакалі ягоныя слухачы.
Уладкавацца за мяжой атрымліваецца далёка не ва ўсіх. «Усім пляваць, ты «беглы» ці не «беглы», пытанне ў якасці тваёй працы», — кажа драматург і арт-мэнэджар Мікалай Халезін, які знаходзіцца ў вымушанай эміграцыі з 2011 года. Увесь гэты час ён кіруе Belarus Free Theatre. Устаноўка на тое, што беларускі культурны прадукт будзе запатрабаваны, калі ён добра зроблены, дае вынік. Свабодны тэатр загаварыў на актуальныя тэмы сучаснай мовай, артысты сталі іграць на лепшых фестывальных пляцоўках. І пры тым доўга ўмудраліся ўпотай паказваць гэтыя спектаклі ў Мінску.
Бліжэйшым часам на радзіме выступаць яны не змогуць. У дакументальным фільме Аляксея Палуяна «Смеласць» паказана, наколькі цяжкім быў выбар на карысць ад’езду нават для тых, хто даўно ў падполлі і лічыў, што да ўсяго падрыхтаваны. Пасля прэм’еры фільма беларуская частка трупы ў поўным складзе пакінула краіну.
Калі трупу вядучага ў краіне Купалаўскага тэатра ў канцы жніўня 2020 года амаль цалкам звольнілі за публічны пратэст, прагучаў выраз «яшчэ адзін тэатр стаў «вольным»». Большая частка звольненых артыстаў працягнула працаваць разам, назваўшыся «Свабодныя купалаўцы». У Беларусі паказваць іх працы можна толькі ў запісе або анлайн. І хоць кожную прэм’еру зараз глядзіць значна больш гледачоў, чым магла б умясціць самая прасторная зала, магчымасці паўнавартасна працаваць на радзіме для іх не засталося.
Затое такія магчымасці новаму незалежнаму тэатру прапанавалі за мяжой. Тэатр удзельнічае ў лабараторыях, рэзідэнцыях, рыхтуе новыя спектаклі, паказвае іх на фестывалях. Цяпер намаганнямі беларускіх эмігрантаў удалося наладзіць паўнавартасны нацыянальны культурны працэс па-за межамі краіны. Выходзяць кнігі, ставяцца спектаклі, адбываюцца выставы і канцэрты.
Артысты спрабуюць самастойна адаптавацца да новых рэалій. Адна з артыстак-купалаўцаў разважае пра свой пераезд у Польшчу: «Галоўная мэта — заставацца з беларускасцю. Бо дзе яшчэ яе захаваць? У Беларусі гэта стала злачынствам. А тут ёсць шанец і магчымасці».
Для тых, хто здолеў уладкавацца, адшукаць сваю публіку, знайсці магчымасці для выступаў, жыццё за мяжой успрымаецца зацягнутай камандзіроўкай; для многіх прыняцце эміграцыі яшчэ не прыйшло.
Канцэрты для беларускай дыяспары — Лявон Вольскі ў ЗША / Фота © Дарья Мурашка.
«ПРАМЯНЯЎ СЦЭНУ НА УНІТАЗЫ...»
Перад тымі, хто не збіраўся пакідаць краіну і эмігрыраваў вымушана, паўстала вострае пытанне пошуку сябе.
У складанай сітуацыі аказаліся тыя, хто выбралі для эміграцыі Украіну, а потым уцяклі ад вайны ў Польшчу. Іх пусцілі ў краіну ў статусе бежанцаў, але дэ-факта яны грамадзяне краіны-суагрэсара, у многіх узніклі праблемы з афармленнем дакументаў.
Творцы вымушаны шукаць іншую прафесію, якую заўгодна. Дзмітрый Гайдэль, акцёр і рэжысёр тэатра лялек, у Польшчы асвоіў прафесію мантажніка цеплавога абсталявання. «Мне часта кажуць: вось, маўляў, прамяняў сцэну на ўнітазы. Быў вялікім чалавекам, а стаў маленькім рабацягай. А мне падабаецца. Гэта ж выдатна, у корані змяніць сваё жыццё. Я наогул лічу, што сваё жыццё варта змяняць значна часцей», — разважае Дзмітрый.
Акцёр тэатра Аляксандр Рацько ў Гродне праславіўся на ўсю краіну тым, што ратуючыся ад АМАПу, пераплыў Нёман. Рэлакаваўшыся ў Літву, Аляксандр атрымаў творчую стыпендыю і паступіў на акцёрскае аддзяленне Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта ў Вільні, удзельнічае ў спектаклях Рускага тэатра Літвы. Ён з тых, каму пашанцавала знайсці сябе ў сваёй сферы. Але пры гэтым яму складана адаптавацца да жыцця ў новым асяроддзі: «Я жыву ў цэнтры старога горада, у мяне няма нейкіх праблем, якія б маглі быць у Беларусі. Калі ласка — атрымлівай асалоду ад горада, наведвай тэатры, музеі. Але! Гэта не прыносіць той радасці, якая магла б быць». Падобны стан у многіх, хто нечакана для сябе вымушаны быў пакінуць краіну: незнаёмая мова, незнаёмая публіка, туга па радзіме, неабходнасць будаваць з нуля кар’еру ў сталым узросце...
«Калі артыст пераязджае, тым больш калі вымушаны бегчы, то знайсці сабе месца рэдка каму шанцуе. Гэта патрабуе не толькі звышздольнасцяў, але і адпаведных умоваў на рынку», — каментуе складанасці ўладкавання творцаў за мяжой кіраўнік Рады культуры Сяргей Будкін.
Адаптуюцца лягчэй тыя, хто ментальна да гэтага падрыхтаваны. Актрыса Хрысціна Дробыш знайшла сябе ў праекце, які агучвае кнігі і фільмы па-беларуску, але пры гэтым яна ўсведамляе неабходнасць абжывацца на новым месцы: «Разумею, што нейкая інтэграцыя ўсё-адно адбудзецца. Гаворка ідзе аб праяве павагі да краіны, якая мяне прытуліла. Трэба вывучыць мову і разумець мясцовую культуру».
У сацыяльных сетках яна да гэтага часу вядзе адлік дзён з моманту свайго выгнання з Купалаўскага тэатра. Захоўваць сувязь з радзімай кожны спрабуе па-свойму. «З Беларусі не ўцячэш, — кажа Альгерд Бахарэвіч. — Гэта як праклён, як знак бяды».
Ва ўмовах, калі пад пагрозай рэпрэсій і вайны шматлікія супольнасці, нефармальныя аб’яднанні апынуліся расколатымі на яшчэ больш дробныя аскепкі, каардынацыйныя структуры беларускіх актывістаў так расстаўляюць прыярытэты: па-першае, арганізаваць для дзеячаў культуры бяспечнае асяроддзе, па-другое, даць магчымасць заставацца ў прафесіі, па-трэцяе, арганізаваць магчымасці адаптацыі для тых, каму неабходна ўладкавацца ў новых абставінах, і па-чацвёртае, на далёкую перспектыву выбудоўваць нетворкінг, які дасць шанец магчымасці для творчага росту.
На сайце Рады культуры артысты могуць падаваць свае праекты праз даволі простую форму. Больш за сто праектаў у той ці іншай ступені былі падтрыманы. А на анансаваны Тыдзень беларускай культуры ў свеце было пададзена ажно 120 заявак.
ЗАСТАЦЦА НЕЛЬГА З’ЕХАЦЬ
«Я не падзяляю культурных дзеячаў на тых, хто з’ехаў, і тых, хто застаўся. Усе разам ствараюць агульную культурную прастору, працуюць на адну мэту», — разважае кіраўнік Рады культуры Сяргей Будкін.
У творцаў, якія застаюцца ў Беларусі, выбар невялікі. Дзясяткі дзеячаў культуры застаюцца ў турме. Улады робяць усё, каб запалохаць тых, хто застаўся, пазбавіць іх права на пратэст і на выказваньне любой пазіцыі, адрознай ад «дзяржаўнай». Не ва ўсіх ёсць магчымасць з’ехаць, шмат каму даводзіцца працягваць працаваць у афіцыйных культурных інстытуцыях, імкнучыся пры гэтым заставацца ў згодзе з уласным сумленнем.
Шматлікія пісьменнікі, крытыкі, мастацтвазнаўцы карыстаюцца магчымасцю супрацоўнічаць з заходнімі калегамі. Хтосьці ўзгадаў пра сваю педагагічную адукацыю і сышоў у анлайн-рэпетытарства або прыватную школу. Заўважым, што ў верасні 2022 года амаль усе прыватныя школы ў Беларусі былі зачыненыя.
У Беларусі зноў узнік феномен падпольных паказаў фільмаў, спектакляў, канцэртаў, якія складана адсачыць і пра якія толькі калі-небудзь потым можна будзе гаварыць адкрыта. Таму мы не можам расказаць падрабязнасці тут і цяпер — часцей за ўсё іх удзельнікі настойліва просяць нідзе пра іх не згадваць. «Гледачы на нашых спектаклях распавядаюць, што ўсведамляюць на нашых паказах, што свабоду ў іх нельга адабраць», — кажа адзін з арганізатараў падпольных спектакляў.
Падпольная культура без межаў
Беларусы, падзеленыя межамі, імкнуцца захаваць сваю ідэнтычнасць. Мастацкія праекты дазваляюць ім сцвердзіць сябе на эміграцыі, даць слова беларусам, якія пакінулі радзіму, зрабіць іх бачнымі ў сусветным акіяне эміграцыі. Ці стане беларуская культура за мяжой культурай у выгнанні ці каталізатарам зменаў унутры краіны, будзе зразумела толькі пазней.
У які бок рухаецца гэты працэс, можна меркаваць паводле таго, што творчасць беларусаў сталася запатрабаванай сярод еўрапейцаў. Вядомы пісьменнік Альгерд Бахарэвіч адзначае: «Апошнім часам мяняецца стаўленне Захаду і Усходняй Еўропы, павольна, але нястрымна свет адкрывае для сябе нашыя «крывавыя землі», абыякавасць змяняецца цікавасцю, спагадай, спробамі зразумець, хто мы на самой справе. Раней Захад гаварыў выключна з Расіяй, па-над нашымі галовамі, нас нібы не існавала, а цяпер мы з’явіліся на культурна-палітычных мапах», — робіць выснову Бахарэвіч.
