Нядаўнія падзеі ў Расеі, дзе адбылася спроба ўзброенага вайсковага перавароту, змусілі многіх пацікавіцца: а ці было нешта падобнае раней? Вядома, што было. І нават не адзін раз! Зазвычай з даволі прадказальным для падобных гісторый трагічным фіналам. Прычым у некаторых выпадках крыніцай для натхнення была... літаратура. Вядома, у такое цяжка паверыць, але расказваем аб усім па парадку.
Юкіа Місіма ў сваім працоўным кабінеце разам з катом, 1955
Юкіа Місіма — пісьменнік, які праграмаваў уласную будучыню
Гаворка пойдзе пра Японію і яе ці не самага чытанага і аднаго з самых вядомых у свеце пісьменнікаў — Юкіа Місіму. Больш за паўстагоддзя яго няма сярод жывых, а ўсё яшчэ час ад часу знаходзяць нешта напісанае, але так і не апублікаванае ім. Яно і не дзіва — за 45 гадоў жыцця гэты пісьменнік пакінуў даволі аб’ёмную бібліяграфію, якая налічвае 4 дзясяткі раманаў, безліч апавяданняў, эсэ, п’ес і дзённікаў. І гэта калі не браць пад увагу публіцыстыку на патрэбу дня...
Чаму так? Бо Місіма з маладых гадоў пісаў кожны дзень, дакладней ноч. Нават апошнія ў сваім жыці гадзіны ён правёў за пісьмовым сталом. Адметнасць ягонай прозы ў тым, што шмат што ў ёй было не проста «аўтабіяграфічным» — разважаючы над перажытым, насычаючы герояў сваіх раманаў уласнымі думкамі і перажываннямі, ён праграмаваў уласную будучыню.
Народжаны ў 1925 годзе пісьменнік стаў сведкам драматычных падзей — росту мілітарызму перад вайной, гібелі імперыі ў выніку вайны і эканамічнага ўзвышэння Японіі пасля. Калі вайна набліжалася да канца, яго, зусім яшчэ маладога чалавека, не ўзялі ў войска праз фізічны стан — і гэта непасрэдна адбілася на далейшым жыцці. Магчыма, менавіта тады ў ягонай галаве і з’явілася думка памерці ў імя чагосьці.
Як Місіма робіцца культавым аўтарам
Па вайне Юкіа Місіма вырашыў, што трэба рабіць сабе кар’еру літаратара. Ён быў выдатнікам і добра вучыўся, таму ў перспектыве яго чакала неблагая праца з магчымасцю кар’ернага росту. Імператар Хірахіта нават уласнаруч уручыў яму гадзіннік за дасягненні ў навучанні. Аднак пісьменніцкая сцяжына вабіла ў разы больш, чым пыльная чыноўніцкая праца. Таму Місіма кінуў яе і цалкам прысвяціў сябе літаратуры.
У 1950-я Місіма быў ужо культавым аўтарам. Яго раманы, асабліва першы — «Споведзь маскі» — добра прадаваліся і выходзілі вялікімі накладамі. Ён не проста стаў зарабляць літаратурай, але атрымліваць вельмі добрыя грошы. Такое бывае рэдка, бо далёка не кожны, нават вельмі таленавіты пісьменнік, паспяховы ў фінансавым плане. У гэты час Місіма літаральна праваднік заходняга ладу жыцця для японцаў — ён апранаецца як рок-зорка, наведвае вечарынкі, заводзіць неабходныя знаёмствы. Будуе сабе вялікі дом у віктарыянскім стылі...
Радыкальныя перамены з фатальнымі наступствамі
Але ў 1960-я гады ў яго жыцці пачынаюць абывацца радыкальныя перамены, якія ў выніку прывядуць да фатальных наступстваў. У 1960 годзе ён напіша адно з самых сваіх вядомых апавяданняў пад назвай «Патрыятызм». Яно прысвечана падзеям лютага 1936 года, калі група малодшых афіцэраў паспрабавала ўчыніць спробу вайсковага перавароту.
Юкіа Місіма ў Нью-Ёрку, 1964 (Фота Carlo Bavagnoli. Крыніца — The LIFE Images Collection)
Маладыя нацыяналісты разам з падпарадкаванымі ім салдатамі і жменькай аднадумцаў з ліку цывільных агульнай колькасцю да 1500 чалавек літаральна за некалькі гадзін занялі ўвесь цэнтр Токіа. Адначасова адбыліся напады на рэдакцыі газет, перастала працаваць радыё, былі атакаваныя паліцэйскія ўчасткі і захоплены парламент. У сваіх дамах у гэты час былі забітыя некалькі міністраў. Жыццё краіны было паралізавана...
Змоўшчыкі мелі на мэце вярнуць непасрэднае кіраванне Японіяй імператару, але як высветлілася пазней, ніякай канкрэтнай праграмы ў іх не было. То-бок яны здолелі распрацаваць дакладную сістэму захопу горада, якая спрацавала з дакладнасцю швейцарскага гадзінніка, але нават не парупіліся аб тым, каб падумаць: а для чаго ўсё гэта патрэбна рабіць? Імператар не прыняў іхніх пракламацый і абвесціў здраднікамі. З самалётаў пачалі раскідваць улёткі, у якіх салдатаў заклікалі скласці зброю і вярнуцца ў казармы, а верныя Хірахіта войскі ўзялі ў аблогу мяцежнікаў. Праз два дні супрацьстаяння, якое ледзь не прывяло да кровапраліцця, большасць афіцэраў здалася. Некалькі чалавек зрабілі сабе сэпуку...
Сюжэт апавядання «Патрыятызм» і поспех экранізацыі
Сюжэт у місімавым «Патрыятызме» выбудаваны вакол маладой пары, якая нядаўна пабралася шлюбам. Ён — малады афіцэр, якога сябры вырашылі не далучаць да змовы, бо той толькі стварыў сям’ю. Калі здараецца паўстанне, жонка чакае яго дома некалькі дзён, а як ён прыходзіць, то дазнаецца — заўтра яму даручана выступіць супраць змоўшчыкаў, сваіх сяброў, але ён не хоча і не можа гэтага рабіць, таму вырашае забіць сябе ў адпаведнасцю з самурайскай традыцыяй. Яна вырашае ісці следам за ім. Пара апошні раз займаецца сэксам, а потым сыходзіць з жыцця.
Юкіа Місіма на прэзентацыі сваёй кнігі ў Лондане з Вэндзі Оўэн, першай жонкай Пітэра Оўэна — ягонага брытанскага выдаўца і амбасадарам Японіі. Крыніца — Peter Owen Publishers, 1965
Драматургія ў апавяданні была, канечне, нацягнутая, але ў выніку атрымаўся настолькі добры твор, што яго вырашылі экранізаваць. Ролю паручыка граў сам Місіма, які ў той час быў у добрай фізічнай форме. Паўгадзінны фільм знялі ў 1965 годзе літаральна за 2 дні, але ў выніку атрымаўся шэдэўр, які ў Японіі ў імгненне стаў культавым і пабіў усе касавыя рэкорды сярод кароткаметнажных фільмаў. Праўда, праз натуралістычнасць сцэны сэпуку многія людзі ў кінатэатрах гублялі прытомнасць. А на першым паказе ў Турыне стужка выклікала сапраўдны шок у еўрапейскіх гледачоў.
Пісьменнік на фоне постара з фільмам, які быў зняты паводле ягонага апавядання «Патрыятызм», 1966
Місіма — інтэлектуальны гуру і модны пісьменнік
У сярэдзіне 1960-х гадоў Місіма не проста культавы аўтар — ён цяпер інтэлектуальны гуру ў радыкальных правых колах. Да яго цягнуцца маладыя традыцыяналісты і манархісты, бо ён істотна адрозніваецца ад тыповых прадстаўнікоў японскіх правых. Прасцей кажучы, гэты модны пісьменнік зусім не падобны на «квасных патрыётаў», якія любяць паразважаць аб былой велічы пад чарку сакэ...
У 1966 годзе Місіма задумвае напісаць раман «Мора дастатку», які павінен быў складацца з чатырох кніг і налічваць пад 3000 старонак. Летам ён пачынае вывучаць дакументы аб вядомым паўстанні 1874 года, якое мела на мэце вярнуць Японію на ранейшы шлях развіцця, то-бок адмовіцца ад мадэрнізацыі і вэстэрнізацыі. Яго арганізавалі самураі, якія не прызнавалі нічога заходняга — папяровыя грошы бралі бамбукавымі палачкамі, не вызнавалі сучаснай зброі, імкнуліся не хадзіць пад правадамі. Заканамерна, што з такім падыходам да тэхналогіяў яны вельмі хутка былі разгромленыя ўрадавымі войскамі, якія былі ўзброеныя ў адпаведнасці з духам часу.
Юкіа Місіма ў Такійскім універсітэце дыскутуе з левымі студэнтамі, травень 1969 года. Крыніца — Kyodo
Раман «Імклівыя коні»
На аснове тых падзей потым будзе напісаны раман «Імклівыя коні», другі ў тэтралогіі, дзе малады рамантык і выкладчык кэндо створыць таемную арганізацыю, якая паспрабуе выступіць супраць існуючага ладу. Як і рэальныя прататыпы, героі ў кніжцы будуць завёрнутыя на традыцыі і гатовыя памерці за свае ідэалы. Пасля паразы паўстання ягоныя завадатары зробяць сэпуку ў адпаведнасці з самурайскім кодэксам.
Місіма стварае прыватную армію
Сам Місіма таксама перайшоў ад словаў да справы — у 1967 годзе запісаўся ў Сілы самаабароны, каб прайсці там курс падрыхтоўкі. Па першым часе ў яго нічога не выходзіла, а трымалі яго там толькі праз вядомае імя. Але настойлівасць зрабіла сваю справу і ў хуткім часе ён здолеў прайсці курс падрыхтоўкі маладога байца. Што праўда, пісьменнік на тым не спыніўся і на наступны год стварыў уласную прыватную армію.
«Таварыства шчыта» — невялічкая прыватная армія пісьменніка. Крыніца — Mario De Biasi/FPM
Называлася арганізацыя «Татэнокай», або па-нашаму «Таварыства шчыта», і налічвала сотню байцоў. Усе выдаткі, якія цягнула за сабой сяброўства ў ёй, Місіма браў на сябе. Яго «аперэтачнае» войска таму і было такім невялікім, бо ён мог дазволіць сабе ўтрымліваць толькі сотню чалавек. Адбіраліся туды толькі ідэйныя і добра матываваныя маладыя людзі, галоўным чынам студэнты. Вядома, што пісьменніку паступалі прапановы ад розных палітычных і бізнес-колаў падтрымаць фінансава ягонае таварыства, але ён кожны раз адхіляў іх — не хацеў ні ад каго залежаць.
Ніякай канкрэтнай праграмы ў таварыства па сутнасці і не было — як вынікае з яго назвы, «Татэнокай» мела на мэце праявіць сябе ў момант, калі імператару будзе пагражаць небяспека. Другая палова 1960-х гэта час, калі на пад’ёме былі левыя — падзеі ў Парыжы ў 1968 годзе зрабілі добрую рэкламу гэтым ідэям. Правыя былі наадварот — у крызісе, а ў Японіі дык і пагатоў. Найперш праз нядаўняе мінулае — імперыя прайграла ў вайне і моцна пацярпела праз ідэі мілітарызму, а таксама праз тое, што радыкалы не грэбавалі забіваць сваіх апанентаў, прычым не толькі ў нейкіх вулічных сутычках, але і рыхтуючы замахі на няўгодных журналістаў, актывістаў, палітыкаў.
Галоўная заслуга «Татэнокай»
За час свайго існавання нечым істотным «Таварыства шчыта» бадай што і не адзначылася. Яго ўдзельнікі рыхтаваліся да магчымага ўдзелу ў масавых беспарадках — паводле іхных разлікаў магла скласціся такая сітуацыя, калі адна паліцыя або нават разам з Сіламі самаабароны не змогуць даць рады левым, тады яны мелі далучыцца. Але паказаць сябе патрыётам так і не выпала, бо ніякіх звышмасавых мітынгаў і дэманстрацый так і не адбылося.
Галоўная заслуга «Татэнокай» — стварэнне новага вобразу правага патрыёта, больш прывабнага за ранейшы. У сябраў таварыства была прыгожая форма, рэгулярныя сустрэчы з журналістамі, фотасэты для модных часопісаў. Тады было цяжка сабе ўявіць, каб умоўных «нашчадкаў самураяў» публікавалі на старонках глянцу. З сур’ёзнага — рэгулярныя трэніроўкі на базах сілаў самаабароны, дзе курс мала чым адрозніваўся ад вайсковага. Але скончылася ўсё даволі сумна.
Спроба вайсковага перавароту
У лістападзе 1970 года Місіма і сам паспрабаваў учыніць спробу вайсковага перавароту. Разам з адданымі 4 паплечнікамі, якія былі ўзброеныя толькі самурайскімі мячамі, ён прыехаў на вайсковую базу, дзе ўзяў у палон генерала. Потым запатрабаваў сабраць на плацы ўсіх салдатаў, каб звярнуцца да іх з прамовай.
Юкіа Місіма выступае перад Сіламі самаабароны 25 лістапада 1970 года. Крыніца — JIJI PRESS/AFP
Юкіа Місіма выступае перад Сіламі самаабароны 25 лістапада 1970 года. Крыніца — JIJI PRESS/AFP
Тэкст звароту, які быў напісаны ім загадзя, утрымліваў заклікі да таго, каб літаральна зараз пайсці ды разагнаць дэмакратычны парламент. Але салдаты нават і слухаць яго не сталі — у выніку праз колькі хвілін пасля гэтага ён зрабіў сабе смерць праз сэпуку. Разам з ім з жыцця пайшоў яшчэ адзін сябра «Таварыства шчыта». Прынамсі так гучыць афіцыйная версія, якую з года ў год перапісваюць калялітаратурныя аглядальнікі, блогеры, крытыкі і неабыякавыя чытачы.
Труны Юкіа Місімы і Масакацу Марыты выносяць з ваеннай базы. Токіа, 25 лістапада 1970 года. Фота: Kyodo
Насамрэч ніякай спробы перавароту не было — быў добра зрэжысаваны крывавы спектакль, у выніку якога загінулі 2 чалавекі. Ягоны аўтар яшчэ за год да сваёй смерці дэтальна распісаў, што і як трэба рабіць, а таксама пачаў вырашаць усе пытанні з аўтарскімі правамі і маёмасцю — каму што дастанецца пасля гібелі. Ён пакінуў жонцы кругленькую суму, якая пайшла на адвакатаў тым сябрам «Татэнокай», што былі з ім. Само таварыства не было забаронена, але спыніла сваё існаванне, праўда, яго ветэраны час ад часу збіраюцца і цяпер.
Мемарыяльнае шэсце з партрэтамі загінулых у гадавіну іх гібелі. Токіа, 25 лістапада 1971 года. Крыніца — Asahi Shimbun file photo
Прычыны і высновы
Сярод прычынаў, якая падштурхнула яго да такога радыкальнага кроку, часцей за ўсё называецца неатрыманне Нобелеўскай прэміі. Пісьменніка тры разы намінавалі яе, але кожны раз яна даставалася некаму іншаму. У тым ліку і ягонаму настаўніку Ясунары Кавабаце.
Атрымалася даволі дзіўная, нават парадаксальная сітуацыя: з аднаго боку, пісьменнік пазіцыянаваў сябе радыкальным праціўнікам «заходніх каштоўнасцей» і абаронцам японскай культуры, а з іншага, акурат на тым Захадзе атрымаў прызнанне. Прычым не ў нейкіх там маргінальных колах. П’есы Місімы і цяпер з поспехам ідуць на сцэнах еўрапейскіх тэатраў, пра яго пішуць артыкулы і кнігі, а ягоныя ідэі, найперш распрацаваная ім эстэтычная сістэма, яшчэ доўга будзе аказваць уплыў на еўрапейскую культуру.
Спявак Дэвід Боўі спіць пад партрэтам Юкіа Місімы, які ён сам і намаляваў. Крыніца — Christian Simonpietri/Sygma/Corbis
Тэма мяцяжу ў творчасці Юкіа Місімы займае асаблівае месца — вядома, хлопчыкам ён не мог не чуць пра падзеі 1936 года, а як выдатны знаўца гісторыі добра ведаў аб тым, як некаторыя самураі паўставалі супраць «сучаснага свету» ў ХІХ стагоддзі. Яму самому хацелася чагосьці падобнага, што ён у выніку ён спланаваў і ўвасобіў. Акурат той выпадак, калі напісанае праграмуе рэчаіснасць.
Самая вядомая біяграфія Місімы, якая ўпершыню пабачыла свет у 1974 годзе і з таго часу вытрымала безліч перавыданняў і перакладаў на асноўныя мовы свету. Яе аўтар быў добра знаёмы з пісьменнікам. Крыніца — Gallimard
Кастусь К., budzma.org
