Старэйшаму «тоўстаму» беларускаму часопісу «Полымя» ў снежні спаўняецца 100 гадоў. Прыгадваем цікавосткі з гісторыі выдання, без якога проста нельга сабе ўявіць гісторыю беларускай літаратуры.

Першы нумар часопіса «Полымя»

Першыя дзесяць гадоў свайго існавання «Полымя» не мела афіцыйнага рэдактара, а кіравалася рэдакцыйнай калегіяй, у якую ў розны час уваходзілі Якуб Колас і Янка Купала, Змітрок Бядуля і Вульф Нодэль, Антон Баліцкі і Усевалад Ігнатоўскі, Міхась Зарэцкі і Міхась Чарот ды іншыя. Пазнавальная вокладка часопіса была створана мастаком Міхасём Філіповічам.

Але стаяў за выданнем па першым часе Зміцер Жылуновіч, які і быў яго фактычным рухавіком. Зразумець гэта можна, калі пагартаць самы першы нумар — у звароце рэдакцыі да сваіх чытачоў ясна праглядаюцца менавіта ягоныя пагляды на культуру, палітыку і літаратуру. Ды і менавіта яму адводзіў той жа Максім Гарэцкі ў сваёй «Гісторыі беларускае літаратуры» ролю галоўнага для таго часу пралетарскага пісьменніка.

Зміцер Жылуновіч

Рэдакцыя «Полымя» ў той прадмове абвяшчала часопіс марксісцкім і рэвалюцыйным, але разам з тым «непартыйным». Да супрацы запрашаліся ўсе, хто падзяляў каштоўнасці рэдакцыі: вызнаваў Савецкую Беларусь, «верхаводства рабочага стану, якое падтрымліваюць шырокія сялянскія гушчы», падзяляў візію нацыянальнай культуры і гэтак далей.

Некаторыя заявы гучаць даволі смела нават па цяперашнім часе: маўляў, мы не збіраемся гуртавацца выключна для яднання, шукаем сабе не толькі сяброў, але і ворагаў. І ўсё ў прыкладна такім жа духу: нацыяналізм з «незалежнікамі» нам не блізкі, але і чыстага інтэрнацыяналізму мы таксама не прымаем. І гэта ў часы, калі беларускіх актывістаў было не так і многа...

Верагодна, некаторыя з тых дэкларацый былі агучана адмыслова — каб пазбегнуць магчымых праблемаў. Бо ў Жылуновіча яны рэгулярна з’яўляліся — яшчэ ў пачатку года ён ачоліў кааперацыйнае выдавецтва «Адраджэнне», якое паспела выпусціць за адзін год 14 кніг, сярод якіх была і знакамітая «Спадчына» Янкі Купалы«. Але неўзабаве выдавецтва абвінавацілі ў «нацыянал-шавінізме» і давялося пераназывацца ў «Савецкую Беларусь». Акурат яно ўжо і пачне выдаваць часопіс.

Разам з тым бальшавікі, як памятаем, былі вымушаныя ісці на кампрамісы, шукаючы іх найперш з іншымі левымі. Бо ў Беларусі тады не было неабходнай колькасці кадраў для эфектыўнай арганізацыі дзяржаўнага функцыянавання, наладжвання грамадскага, культурніцкага і эканамічнага жыцця. Ды і асаблівай падтрымкай яны не карысталіся.

Ужо ад першага нумара ў «Полымі» актыўна друкуюцца прызнаныя гранды беларускай літаратуры — Якуб Колас, Янка Купала, Змітрок Бядуля ды іншыя. Прычым выступаюць з творамі, якія можна расчытаць па-рознаму. Як прыклад, коласаў «Крывавы вір» — дзе даецца зусім недназначная ацэнка рэвалюцыйных падзей.

На старонках выдання распачынаюцца зацятыя літаратурныя дыскусіі і абмеркаванне праблем краіны. Тут можна ўбачыць даклады Аляксандра Чарвякова, артыкулы Антона Баліцкага і Усевалада Ігнатоўскага, якія ў 1920-я гады займалі ключавыя пасады ў БССР у розных сферах. А па хроніцы культурніцкага жыцця, якая давалася ў канцы кожнай «кнігі», можна вывучаць не толькі гісторыю беларускай літаратуры, але таксама ўсяго Савецкага Саюза і нават замежжа.

Артыкул Антона Баліцкага ў часопісе «Полымя», 1925 год

З першага нумара ў часопісе сам Жылуновіч узяў традыцыю друкаваць артыкулы па гісторыі Беларусі. За гэта яму, праўда, потым моцна дастанецца. Бо калі ў першай палове дзесяцігоддзя ўласная візія на падзеі, дзе давялося непасрэдна ўдзельнічаць, яшчэ дапускалася, то ў канцы яго гэта было ўжо проста немагчымым. Так, у першым нумары ён публікуе тэкст пад красамоўнай назвай «1 студзеня — рэвалюцыйна-гістарычнае сьвята Савецкай Беларусі».

Гісторыя з публікацыяй падобных матэрыялаў у выніку скончыцца сумна. За прыклад можна ўзяць першы нумар «Полымя» за 1929 год, дзе сябры рэдкалегіі надрукавалі адмысловую заяву. Паводле яе, у апошнім, дзясятым, нумары за 1928 год была дапушчана палітычная памылка: няправільна высветлена пытанне пра стварэнне БССР і не высветлена роля ў гэтай справе КП©Б. А сам нумар «выданы без удзелу большасці рэдакцыі часопіса», то-бок нібыта адзінаасобна Жылуновічам.

Чацвёрты нумар «Полымя» за 1929 год распачынаецца са знакамітых «Крывічоў» Міхася Зарэцкага — рамана, які выклікаў шалёную крытыку і ледзь не публічнае цкаванне аўтара. Прычына простая — Зарэцкі, у характэрнай для яго манеры, паставіў пад сумнеў палітыку беларусізацыі. Пазней ён перарабляў яго і зноў спрабаваў публікаваць, але гэты твор так і застаўся няскончаным.

Міхась Зарэцкі

Да 1930 года «Полымя» выходзіла не так рэгулярна, як пазней, калі кожны нумар адпавядаў каляндарнаму месяцу. На другі год выдання, напрыклад, фактычна свет пабачылі 8 нумароў, бо 3 з іх — здвоеныя. Так было і ў іншыя гады, пакуль працэс выхаду не стабілізаваўся.

Разам са сканчэннем уніфікацыі літаратурнага жыцця ў 1932 годзе часопіс займеў і першага свайго афіцыйнага «адказнага рэдактара». Ім стаў пісьменнік Платон Галавач, які да гэтага зрабіў за дзясятак гадоў проста галавакружную кар’еру нават па мерках БССР: ад звычайнага пастуха да чыноўніка ў высокіх кабінетах.

Платон Галавач

У гэты ж час былі скасаваныя ўсе літаратурныя аб’яднанні і гурткі па ўсім СССР і пачаўся працэс стварэння адзінага пісьменніцкага саюза. Выданне тады займела і новую назву — «Полымя рэвалюцыі», а ў 1933 годзе Галавача на пасадзе галоўнага рэдактара заменіць малады і амбітны Міхась Лынькоў. Ён будзе кіраваць выданнем да 1941 года.

Пасля вайны часопісам тры гады, з 1945 па 1948, кіраваў Пятрусь Броўка. А следам да 1967 года галоўным рэдактарам быў Максім Танк. Часам менавіта яго справядліва называюць лепшым з усіх рэдактарам «Полымя», бо менавіта пры Танку чытачы ўпершыню пабачылі часопісныя варыянты твораў, якія сёння ўважаюцца неспрэчнай класікай беларускай літаратуры: «Людзі на балоце» Івана Мележа, «Сэрца на далоні» Івана Шамякіна, «Каласы пад сярпом тваім» Уладзіміра Караткевіча.

У розны час у «Полымі» друкаваліся таксама Кузьма Чорны і Кандрат Крапіва, Васіль Быкаў і Іван Навуменка, Вячаслаў Адамчык і Рыгор Барадулін, ды многія іншыя вядомыя літаратары, паэты, празаікі, літаратуразнаўцы і навукоўцы. А ў рэдакцыі працавалі такія знаўцы мовы, як Іван Пташнікаў і Андрэй Федарэнка.

Ад моманту свайго заснавання «Полымя» ўзяло высокую планку, якую здолела трымаць на адпаведным узроўні доўгі час.

Сёння рэдакцыя часопіса ўваходзіць у штат дзяржаўнага выдавецтва «Мастацкая літаратура». Заснавальнікам «Полымя» лічыцца Міністэрства інфармацыі Беларусі. Ад ліпеня 2021 года галоўным рэдактарам з’яўляецца паэт Віктар Шніп.

Фота. Вокладка часопіса за кастрычнік 2022

Л. Г., budzma.org