Тэрмін «дысцыплінарнае грамадства» быў выкарыстаны першы раз французскім філосафам Мішэлем Фуко толькі ў 70-я гады ХХ стагоддзя, але канцэпцыі ўціску з боку дзяржаваў на чалавечыя масы з мэтай «дрэсіроўкі патрэбных элітам паводзінаў» разглядалася навукоўцамі ўжо даўно.
У выніку даследаванняў у ХХ стагоддзі на мяжы літаратуры, псіхааналізу, сацыялогіі і філасофіі паўсталі некалькі кірункаў разумення і ацэнкі метадаў дысцыплінавання грамадства як з’явы.
Не заўжды стаўленне да інструментаў кантролю над грамадствамі маюць нейкія пэўныя ідэалагічна-палітычныя рамкі. Наадварот, існуе пазітыўнае і негатыўнае стаўленне да элементаў рэалізацыі фарміравання дысцыплінарных грамадстваў, наступстваў для будучыні цывілізацый і чалавецтва. Аляксей Гайдукевіч разглядае розныя падыходы да фарміравання і дзейнасці сучасных дысцыплінарных грамадстваў у заходнім, постсавецкім, кітайскім разуменнях.
Тым больш, што менавіта вайна, стан, у якім сёння знаходзіцца ў тым ліку і Беларусь, заўжды дазваляе ўбачыць самыя пачварныя бакі так званай «дысцыпліны». Ацаніць ступень бесчалавечнасці асобаў, супольнасцей. Ці наадварот, салідарнасць і імкненне да справядлівасці.
Варта паспрабаваць разабрацца, чаму ў адных краінах войны выклікаюць грамадскі ўздым і добраахвотніцкія рухі, а ў іншых супольную апатыю і атамізацыю. Калі большасць індывідаў імкнецца да адасаблення ад навакольнай рэчаіснасці, пабудовы свядомасных формаў альтэрнатыўнай рэальнасці.
Калі гаворка вядзецца пра дысцыплінарныя грамадствы, у першую чаргу прыгадваецца не ўніфікаваная сфера адукацыі ці сістэма аплаты падаткаў, аховы здароўя, якія не адно пакаленне чалавецтва лічыць нечым відавочным, бясспрэчным і абавязкова стуноўчым. Перадусім свядомасць малюе карціны войнаў, мабілізацыі, добраахвотніцкіх рухаў, працоўных подзвігаў і г. д.
Адным з самых знакамітых мысляроў, які на пачатку XX стагоддзя разглядаў тэму дамінавання заходніх супольнасцей у свеце, быў немец Макс Вебер. У ягонай працы «Пратэстанцкая этыка і дух капіталізму» закранаюцца тэмы дысцыплінаванасці заходніх еўрапейцаў, дзякуючы якой пратэстанцкі рацыяналізм здолеў накінуць усяму свету існуючую да сённяшніх дзён парадыгму існавання.
Вэбер і іншыя філосафы і гісторыкі разглядалі капіталістычную рэвалюцыю ў Нідэрландах (XVI–XVII стст.) як паваротны пункт у гісторыі свету.
Гэта былі амаль 80 год супрацьстаянняў на рэлігійнай глебе, змаганне за незалежнасць ад іспанскай манархіі, за дамінаванне ў акіянах і на іншых кантынентах. Апошняя фаза барацьбы з Іспаніяй была часткай 30-цігадовай вайны, якая ахапіла амаль увесь еўрапейскі кантынент. І мела не толькі тэрытарыяльна-дынастычны характар, але і рэлігійна-каштоўнасны.
Часы эпідэмій і чакання апакаліпсісу
Каб супрацьстаяць магутнай Іспанскай імперыі, галандцам былі патрэбныя не толькі рэсурсы, але і ідэалагічны падмурак. Які і быў сфарміраваны з сімбіёзу хрысціянства і рымскага стаіцызму.
Адразу некалькі філосафаў з Нідэрландаў і Францыі, абапіраючыся на новае стаўленне да прыроды чалавека, якое апісалі пратэстанцкія мысляры Кальвін і Лютэр, спрычыніліся да стварэння новай плыні ў мысленні — неастаіцызму.
Адзін з даследчыкаў працаў Вебера ў сваёй публікацыі падкрэсліваў:
«Пад пратэстанцкай этыкай, пра якую пісаў Вебер, трэба разумець аскетычны неастаіцызм, які развіваўся у Нідэрландах дзякуючы працам Юста Ліпсія і іншых гуманістаў.
Трактат Ліпсія аб вайсковай этыцы вывучалі ў першую чаргу ў Нідэрландах і Брытаніі, каб падаўляючы эмацыйнасць, ставіць рацыянальныя мэты, матываваць насельніцтва да войнаў і іншых выпрабаванняў».
Прыхільнікі дысцыплінарных грамадстваў падкрэслівалі, што прымус, які спадарожнічаў увасабленню ідэяў неастоікаў, быў адзіным магчымым спосабам стымулявання самаразвіцця вялікіх сацыяльных групаў. Яны ў выніку здзейснілі капіталістычныя рэвалюцыі ў Нідэрландах і Брытаніі — запачаткавалі «Новыя часы» ва ўсіх галінах заходняга жыцця.
Крытыкі дысцыплінарных грамадстваў апелююць у першую чаргу да небяспечнасці самой ідэі дысцыплінавання людзей. Няхай і з добрымі намерамі.
Твор «Левіяфан» ангельца Томаса Гобса, выдадзены ў 1651 годзе, які моцна паўплываў на станаўленне дысцыплінарнага грамадства, з’явіўся дзякуючы інтэрпрэтацыям аўтара ідэяў неастоікаў, у прыватнасці француза Рэнэ Дэкарта. У трактаце Гобс фактычна апісвае грамадства, якое было пабудаванае ў Еўропе і Паўночнай Амерыцы толькі праз 150 год, а асобныя элементы сістэмы ўпраўлення былі распаўсюджаныя потым і на ўвесь свет.
Ён апелюе да тэалагічнай дактрыны поўнай чалавечай распусты, выводзіць натуральную няздатнасць людзей мірна суіснаваць у соцыуме. Адзіным выхадам для сацыялізацыі вялікіх чалавечых масаў ён такім чынам бачыць у фізічным прымусе з паступовай трансфармацыяй да абавязковай адукацыі і апрацоўцы прапагандай. «Левіяфан» Гобса — гэта ўсюдыісная ўлада, якая ўвасабляе божую волю, карае і ўзнагароджвае, катуе і даруе грамадзянам.
Як адзначае даследчык працаў навукоўца Герхарда Острайха, чыі ідэі былі блізкія да думак Макса Вебера:
«Острайх згодны з выказваннем Гобса, што людзі не прыстасаваныя да пабудовы грамадства.
Острайх лічыць, што мілітарная філасофія XVI ст. трансфармавала праз адукацыю і прымус індывідуальную псіхалогію людзей да прыняцця цэнтралізаванай улады з усімі станоўчымі і адмоўнымі яе элементамі».
Мішэль Фуко і Жыль Дэлёз, французскія філосафы XX ст., бачылі непасрэдную сувязь ідэяў неастоікаў і Гобса з наступнымі працэсамі ў Заходняй Еўропе, якія прывялі да фарміравання дысцыплінарных грамадстваў. Фуко шмат даследаваў працы псіхааналітыка Лакана, які заўважыў, як прымус і сістэма дысцыплінавання грамадства за некалькі пакаленняў змянілі паводзіны чалавечых супольнасцей і ўплывае на жыццё індывідаў.
Крыніца: i.guim.co.uk
Філосафы разглядалі інстытут сям’і, адукацыйную, вайсковую, турэмную, падатковую сістэмы — як структуры муштры, прымусу. Якія працуюць на выхаванне дысцыплінаванага падаткаплацельшчыка і патэнцыйнага салдата.
Крытыкі мадэрнай дзяржаўнай сістэмы, пабудаванай на прынцыпах дысцыплінарных грамадстваў, не адкідалі дасягненняў мадэлі — архітэктуру, навуковыя, геаграфічныя адкрыцці, захаванне і развіццё некаторых элементаў самакіравання (якое адпавядае ўяўленням крытыкаў аб ідэале грэцка-рымскіх ладаў), дабрабыт і інш. Але вельмі адмоўна ставіліся да ідэі накідання мадэляў маніпуляцыі масамі, мадэлявання новых формаў і распаўсюду. Бачылі ў гэтым пярэчанне самой прыродзе чалавечай волі.
Вялікую ролю ў дысцыплінаванні грамадстваў Фуко надаваў сімвалічнай сферы, а не толькі выключна прымусовай. Праз уніфікацыю моваў, моўную адукацыю па неабходных элітам шаблонах, стварэнне новых сімвалічных падсвядомых вобразаў на сканструяваных мовах цэлыя народы пазбаўляліся частак ідэнтычнасці, падаўляліся традыцыйныя памкненні, уласцівыя людзям з воляй. Такім чынам знікла альбо дэградавала да фальклёрных цікавостак шмат моваў у Еўропе — безліч моваў сучаснай Францыі, Іспаніі, Італіі, Брытаніі.
Гэты канцэпт прымусовага моўнага дысцыплінавання дазваляе ўбачыць больш глыбокі сэнс у выслоўі, якое вядомае большасці свядомых беларусаў: «Што не зрабіў рускі штык — зробяць расійскі чыноўнік, настаўнік і поп».
Чытайце яшчэ: Баскі. Да волі праз адраджэнне мовы
Цікава, што тэорыю Фуко і Дэлёза ў першую чаргу крытыкавалі іхнія, здавалася б, саюзнікі — неамарксісты. І самі філосафы, нягледзячы на элементы «крытычнай тэорыі» ў іхніх працах, уласцівыя выключна левым аўтарам тых часоў, у сваіх творах ставілі пад сумнеў ідэі паслядоўнікаў Маркса.
Як постмадэрністы Фуко і Дэлёз неаднаразова адзначалі аднолькавы характар большасці палітычных сістэмаў на зямлі. Якія не толькі падаўляюць волю чалавечых масаў, ператварыўшы людзей у лічбы ў шматлікіх табліцах уліку падаткаплацельшчыкаў і прызыўнікоў, але і ўвесь час удасканальваюць і мадэрнізуюць сістэму муштры.
Фуко шмат даследаваў працу пенітэнцыярнай сістэмы ў Францыі і ў кнізе «Наглядаць і караць. Нараджэнне вязніцы» фактычна намаляваў перспектыву для ўсяго заходняга грамадства, існаванне якога, на ягоную думку, пабудаванае на турэмных прынцыпах, таму вельмі падобнае да рэалізаваных у таталітарных грамадствах.
У гэтым сэнсе ідэі французскіх філосафаў шмат у чым перагукаюцца з літаратурай Оруэла, Хакслі і Бероўза. Толькі мысляры здолелі менш па-мастацку, але больш навукова апісаць сістэму ціску на асобаў і супольнасці, наступствы, пераход ад дысцыплінарнага грамадства да грамадства татальнага кантролю.
Вобраз грамадства ў выглядзе вязніцы з назіральнай вежай у працах Фуко. Крыніца: www.ft.com
Некаторыя крытыкі існуючай мадэлі кіравання ў свеце адзначаюць, што адной з апошніх дзяржаваў у Еўропе з формай, падобнай на старажытнагрэцкую, хаця і з элементамі новага ладу, была Рэч Паспалітая. Таму яна і саступіла больш рацыянальным і эфектыўным носьбітам новай мадэлі функцыянавання дзяржаўнай машыны.
У той жа час, лічаць прыхільнікі старажытных формаў, у першых перасяленцаў з пратэстанцкіх краінаў у Паўночную Амерыку быў шанц пабудаваць дзяржавы з ладам, адрозным ад дысцыплінарнага. Але, як выявілася, перасяліўшыся за акіян, пратэстанты перанеслі завучаныя схемы кіравання на новы кантынент. І пасля атрымання незалежнасці перамаглі ў грамадзянскай вайне не згодных з дысцыплінарным грамадствам, усталявалі лад не толькі па еўрапейскіх шаблонах, але такі, які нават пераўзыходзіў кантынентальную школу.
Аўтар даследавання працы Фуко такім чынам інтэрпрэтуе ягоны погляд на дысцыплінаванне грамадства:
«Фізічныя пакаранні з сярэднявечча дысцыплінарнымі ўладамі цягам стагоддзя былі замененыя на выхаваўчыя. З мэтай больш эфектыўнага ўздзеяння на індывідаў і трансфармацыю масавай свядомасці ў бок разумення непазбежнасці пакарання. Дзеля дасягнення як мага шырокага ўплыву на падсвядомасныя страхі».
Відавочна, што такое разуменне Фуко працы сістэмы — праз службы пакарання, адукацыю, войска, не адмаўляе цалкам рэпрэсіўныя метады пры выбудове дысцыплінарных грамадстваў. Тым больш, цяжка паверыць, што існуюць сістэмы без уплываў з мінуўшчыны, альбо без элементаў яшчэ больш вусцішнай будучыні.
Напрыклад, некаторыя грамадзяне Кітая ўжо сутыкнуліся з новымі тэхналогіямі дысцыплінавання і стварэння грамадства кантролю. Адразу шэраг сістэмаў збора і апрацоўкі вялікіх аб’ёмаў інфармацыі запушчаныя ў некалькіх кітайскіх правінцыях.
Далучыўшыся добраахвотна да сістэмы «сацыяльнага крэдыту», кітайскі грамадзянін можа адразу разлічваць на некаторыя зніжкі на дзяржпаслугі, іпатэку, таму колькасць жадаючых з кожным днём павялічваецца. За дробныя правапарушэнні, ці напрыклад несвоечасовую аплату за камунальныя паслугі, «сацыяльны рэйтынг» удзельніка ў сістэме зніжаецца. Прадугледжана, што грамадзяне з нізкім рэйтынгам будуць паступова пазбаўляцца, напрыклад, правоў на пакупку квіткоў на чыгуначны транспарт, карыстанне інтэрнэтам, іншыя больш істотныя пакаранні.
Але рэклама пра гэта не кажа і заахвочвае кітайцаў далучацца да кантролю за «сумленнем» за бясплатныя наведванні музеяў і купоны ў супермаркет.
Крыніца: www.ft.com
Чытайце яшчэ: Экспансія кітайскай лічбавай дыктатуры
Супрацьлеглым прыкладам можа быць сённяшняя Украіна, якая дэманструе не толькі адрознасць ад сістэмы працы з грамадствам у суседніх краінах.
Украінская ўнікальнасць выявілася ў тым, што ў дэцэнтралізаванай, поўнай супярэчнасцей, з вялікай колькасцю адмоўных рысаў краіне сфарміравалася грамадства, здатнае нават да збройнай самаарганізацыі. Падавалася, недастаткова дысцыплінаваныя масы, можна сказаць з элементамі той старой сістэмы «рэспубліканскага хаосу» кшталту Рэчы Паспалітай, мусілі не вытрымаць арганізаванай навалы з боку войскаў РФ.
Але ў выніку, тое, што задавалася адмоўным, стала вырашальным элементам не проста супраціву, але фарміраваня самадастатковай сістэмы, здатнай да самааднаўлення і патрэбных трансфармацый.
На фоне Украіны абсалютна зарэгламентаваныя, што крамлёўская, што еўрапейскія ўладныя структуры і грамадствы прадэманстравалі няздатнасць быць гнуткімі, своечасова рэагаваць на імклівыя непрадугледжаныя выклікі. Хаця сістэма ўлады, як і апісваў Фуко, здолела размеркавацца на ўсе сферы жыцця па целе грамадства, яна не стала матывуючым да дзеяння элементам. Без фрагментаў заахвочвання да супрацы, адміністратыўны апарат цалкам ператварыўся толькі ў вечнага прыгнятальніка волі.
Асабліва ў таталітарных грамадствах індывіды гэта лепш разумеюць, хай у большасці толькі падсвядома, чым ва ўмоўных дэмакратыях заходняга кшталту. І такім чынам любое памкненне выйсці на межы разумення ролі асобы ў грамадстве і грамадства ў краіне, а таксама ўявіць істотнасць уплываць на працэсы, у свядомасці сутыкаецца з неабходнасцю адрынуць атаесамленне народа, краіны з каманднымі органамі. Адасобленасць ад уладаў. Але гэта не адпавядае дысцыплінарнаму шаблону.
У такіх сітуацыях індывіды і супольнасці здатныя толькі на працяглае знаходжанне ў прастрацыі з невялікай верагоднасцю пераасэнсавання праз рэфлексіі.
Крыніца: 4.bp.blogspot.com
Чытайце яшчэ: Рабіся інакшым — альбо загінеш
Таму грамадствы ў РФ і Беларусі апынуліся ў становішчы аморфных назіральнікаў, без магчымасцей самаарганізацыі для хаця б якога ўплыву на сітуацыю абсалютна ва ўсіх сферах жыцця — ад адміністравання дзіцячых садкоў бацькамі да выказвання нязгоды з ваеннымі дзеяннямі больш масавымі групамі.
Магчыма, мы цяпер ёсць відавочцамі таго працэсу, які Фуко называў трансфармацыяй ад дысцыплінарнасці да кантролю.
Калі ад самавыхавання індывіды і грамадства пераходзяць да самакантролю. Калі муштра ў школах, клініках, войску і турмах уладам больш не патрэбная. Нават не трэба кантраляваць індывідаў, воля якіх настолькі прыгнечаная, што яны кантралююць сябе і нават свае думкі, перакананыя, што заўжды знаходзяцца пад каўпаком.
Апісаная вышэй аморфнасць грамадства і ёсць элементам самакантролю. Калі падсвядома любое дзеянне па-за межамі шаблонаў і нават думкі аб ім на падсвядомасным узроўні блакуюцца.
З аднаго боку, для таталітарнага каманднага апарата такая сітуацыя можа падацца ідэальнай. Але з іншага — калі індывід і супольнасці падсвядома блакуюць любыя дзеянні па-за рамкамі, напрыклад салідарызацыю на добраахвотных асновах, ці здатнае такое грамадства аб’яднацца дзеля абароны краіны, горада, дома?
Ці не абярэ такі атамізаваны грамадзянін варыянт застацца ўбаку, не ўмешвацца, нават памерці — абы не пакінуць межы дазволенага і выдрэсіраванага з маленства шаблона?..
Аляксей Гайдукевіч, budzma.org