28 студзеня споўнілася 80 гадоў з дня нараджэння савецкага і беларускага кінарэжысёра, народнага артыста Беларусі Міхаіла Пташука, піша «Слушна». З яго імем звязана цэлая эпоха ў беларускім кіно, а самы гучны поспех мела карціна «У жніўні 44-га...».

У беларускае кінамастацтва Міхась Пташук прыйшоў зусім маладым, але ўжо з першых работ заваяваў рэпутацыю сур’ёзнага і цікавага рэжысёра. Яго фільмы адзначаны ўзнагародамі міжнародных кінафестываляў у Беларусі, Вялікабрытаніі, Іспаніі, Расіі, Польшчы, Чэхіі, Швецыі, Югаславіі.

Мэтр савецкага кінематографа Віктар Тураў называў яго адным з найлепшых беларускіх рэжысёраў, гонарам айчыннага кіно. Ім створана больш за 30 фільмаў. Хто ведае, колькі яшчэ таленавітых карцін падарыў бы свету рэжысёр, калі б не сышоў з жыцця так раптоўна і трагічна. Нарадзіўся Міхаіл Мікалаевіч Пташук 28 студзеня 1943 года ў зямлянцы, у якой маці хавалася ад гітлераўцаў, на ўскраіне вёскі Федзюкі Ляхавіцкага раёна Брэсцкай вобласці.

Дзіцячыя ўспаміны і апавяданні аднавяскоўцаў аб тым горкім, гераічным часе вызначылі галоўны напрамак у творчасці Пташука. Хто мог падумаць, што Міша Пташук, руды хлопец з глухой беларускай вёсачкі, стане вядомым рэжысёрам? Нават калі паступіў — ды не куды-небудзь, а ў тэатральную вучэльню імя Шчукіна пры тэатры Яўгена Вахтангава ў Маскве — гэтай вестцы не вельмі паверылі. Ад Пташука доўга не было ліста. І тады старшыня сельсавета сам даслаў ліст дырэктару вучылішча. А праз два тыдні маці Мішы прыйшоў адказ з Масквы: «Добры сын у вас, Марыя Сямёнаўна!».

Міхаіл Пташук у вёсцы Федзюкі

Скончыўшы Маскоўскае тэатральнае вучылішча імя Барыса Шчукіна, Міхаіл Пташук паступіў на Вышэйшыя рэжысёрскія курсы Дзяржкіно СССР у майстэрні Георгія Данелія.

Майстэрня Георгія Данелія стала для рэжысёра-пачаткоўца добрай прафесійнай школай. Дыпломнай работай Пташука стаў фільм «Пра Віцю, пра Машу і марскую пяхоту», зняты ў 1973 годзе на Адэскай кінастудыі. У карціне дэбютаваў тады яшчэ студэнт Аляксандр Абдулаў, «шэфствавалі» над здымачнай групай Станіслаў Гаварухін і Кіра Муратава. Кінастужка мела шумны поспех: яна прынесла рэжысёру-дэбютанту з Беларусі два Гран-пры міжнародных кінафестываляў і ўсесаюзную славу.

Пасля трыўмфу Міхаіла Пташука запрасілі ў Дзяржкіно і прапанавалі перабрацца ў Мінск. У 1974 годзе пачалося шматгадовае творчае супрацоўніцтва рэжысёра з Нацыянальнай кінастудыяй «Беларусьфільм». Пазней, у лістападзе 1989 года, Міхаіл Пташук арганізуе Беларускую незалежную студыю пры Саюзе кінематаграфістаў рэспублікі і стане яе мастацкім кіраўніком.

Міхаіл Пташук падчас здымак

Зняўшы некалькі карцін на «Беларусьфільме», Пташук пачынае працаваць «для душы». На працягу сваёй творчай біяграфіі ён ствараў фільмы розных жанраў і маштабаў — ад рамантычных твораў і прыгодніцкіх тэлесерыялаў прыйшоў да глыбока псіхалагічных стужак.

Рэжысёрскаму мастацтву Міхася Мікалаевіча ўласцівыя імкненне да распрацоўкі псіхалогіі характараў, філасофская глыбіня і аналітычнасць. Міхаіл Пташук быў надзелены ўсімі задаткамі геніяльнага драматычнага рэжысёра. Яму ўдалося адлюстраваць на экране мноства яскравых сюжэтаў і характараў з беларускай літаратуры XX стагоддзя.

У сваім дзённіку Міхаіл Пташук пісаў: «Усё, што я зняў, мае дачыненне да гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя. І Уладзімір Караткевіч, і Іван Шамякін, і Васіль Быкаў — гэта ўжо гісторыя. У кожным фільме, знятым па творах гэтых пісьменнікаў, ёсць часціца мяне самога, маёй маці, суседзяў —людзей, сярод якіх я вырас. Калі ўважліва паглядзець мае фільмы, то можна пераканацца, што ў кожным з іх адна і тая ж хата па планіроўцы. Чытаючы аповесць «Знак бяды», я бачыў свой дом, у якім вырас і з якога так рана сышоў «у людзі». Мне не трэба было нічога прыдумляць. Усе героі рухаліся па маёй федзюкоўскай хаце. Мне было лёгка з імі, я ведаў кожны іх крок, таму мізансцэны нараджаліся самі, лёгка прымаліся акцёрамі».

Асабліва пранікнёна ў творчасці майстра гучыць тэма Вялікай Айчыннай вайны. Гераічнай барацьбе беларускага народа з фашысцкімі захопнікамі прысвечаны кінастужкі і тэлевізійныя фільмы «Вазьму твой боль» паводле твора Івана Шамякіна, «Знак бяды» паводле аповесці Васіля Быкава.

Міхаіл Пташук і Стэфанія Станюта

Праблемы фармавання і выяўленні чалавечага характару ў складаных жыццёвых абставінах знайшлі адлюстраванне ў фільмах «Наш бронецягнік», «Кааператыў Палітбюро, ці Будзе доўгім развітанне» і іншых работах кінарэжысёра. Сярод фільмаў рэжысёра — «Чорны замак Альшанскі» паводле аднайменнага рамана Уладзіміра Караткевіча, камедыя «Гульня ўяўлення», у якой спалучаюцца лірызм і добразычлівы гумар, фільм-спектакль «Макбет» Мінскага тэатра «Вольная сцэна».

У красавіку 2002 года таленавіты рэжысёр загінуў у аўтамабільнай катастрофе. Напярэдадні трагедыі Міхаіл Пташук прыляцеў з Галівуду ў Маскву на ўручэнне кінематаграфічнай прэміі «Ніка». Яго карціна «У жніўні 44-го...» патрапіла ва ўсе асноўныя намінацыі, але ўрачыстай цырымоніі не наканавана было стаць момантам славы для Пташука. Менавіта са сцэны ў Маскве была ўпершыню агучаная страшная навіна: машына, у якой знаходзіўся беларускі рэжысёр, вылецела на сустрэчную паласу.

У памяць пра Міхаіла Пташука ў 2003 годзе на будынку Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм» у Мінску была ўстаноўлена мемарыяльная дошка. У 2004 годзе ў серыі «Жыццё выдатных людзей Беларусі» ўбачыла свет кніга пра кінарэжысёра. У 2015 годзе імем Міхаіла Пташука была названа вуліца ў сталічным мікрараёне Лошыца. У Ляхавічах на вуліцы імя Пташука быў абсталяваны стылізаваны прыпыначны пункт, каб чакаючыя маглі прыгадаць фільмаграфію таленавітага рэжысёра.

Міхаіл Пташук

Дрэчы, у Мінску 28 студзеня ў галерэі Музея гісторыі беларускага кіно пачала працаваць фотавыстаўка, прымеркаваная да 80-годдзя выдатнага кінарэжысёра. На ёй прадстаўлены серыі фотаздымкаў, якія захавалі працэс вытворчасці фільмаў, эскізы мастацкіх рашэнняў, тэхнічныя фотаматэрыялы, афішы.

Самыя знакамітыя фільмы Міхаіла Пташука

Вазьму твой боль. «Беларусьфільм», 1984 г.

«Вазьму твой боль». М. Пташук

Сацыяльна-псіхалагічная драма паводле рамана Івана Шамякіна аб непрымірымым канфлікце страціўшага ў гады вайны ўсю сям’ю вясковага шафёра і вінаватага ў гэтым былога паліцэйскага, які вярнуўся ў родныя мясціны пасля 25 гадоў лагераў. Фільм вабіць незвычайнасцю і вастрынёй праблематыкі, драмай галоўнага героя, перададзенай аўтарамі цвёрда, без сантыментаў. Асабліва ўражваюць адзначаныя бездакорным пачуццём меры і разуменнем дзіцячай псіхалогіі эпізоды дзіцячых успамінаў героя, у якіх, безумоўна, знайшоў адлюстраванне і ўласны лёс рэжысёра.

Чорны замак Альшанскі. «Беларусьфільм», 1984 г.

«Чорны замак Альшанскі». М.Пташук

Гісторыя сыходзіць каранямі ў глыбокую старажытнасць 18 стагоддзя. У тыя далёкія смутныя часы князь Альшанскі крадзе казну і каштоўнасці паўстанцаў, але таямнічым чынам знікае, пакінуўшы манускрыпт, у якім пазначана месцазнаходжанне скарбаў.

У наш час апошні нашчадак князёў Альшанскіх шукае гэты манускрыпт, які выпадкова патрапіў у рукі аднаго аматара даўніны. З букіністам пачынаюць адбывацца дзіўныя выпадковасці і, баючыся за захаванасць дакумента, чалавек вырашае аддаць яго на захоўванне свайму сябру. Таямніца манускрыпта будзе адкрыта, але якім коштам...

Знак бяды. «Беларусьфільм», 1986 г.

«Знак бяды» М.Пташук

Сацыяльная трагедыя па матывах аповесці Васіля Быкава (1982) аб лёсе насельнікаў невялікага хутара, пераўтворанай аўтарамі ў сімвал пакут беларускага народа на працягу ўсяго ХХ стагоддзя. У яркіх, псіхалагічна выпуклых вобразах сваіх персанажаў акцёры па-майстэрску ўвасобілі рысы нацыянальнага характару.

Наш браняпоезд. «Беларусьфільм», 1988 г.

Наш браняпоезд

Не страціла актуальнасці сацыяльна-псіхалагічная драма аб краху светапогляду «сталінскага сокала», былога начальніка лагернай аховы ў перыяд «хрушчоўскай адлігі». Выпадковая сустрэча са сведкам санкцыянаванага ім расстрэлу безабаронных зняволеных у дзень смерці «правадыра ўсіх народаў», адчужэнне абуранага гэтым учынкам сына прымушаюць «героя вайны» шукаць апраўдання страшным падзеям мінулага: ён жа толькі выконваў загад, г.зн. дзейнічаў правільна, супраць «ворагаў народа». Але чым больш актыўна ён спрабуе атрымаць падтрымку ў «рулявых» сталінскай, тым большай эрозіі падвяргаецца яго сляпая вера.

Герой Уладзіміра Гасцюхіна надрыўна прабіваецца да ўласнай душы, да таго мудрага і добрага, што закладзена ў ім. Можна сказаць, што перад намі фільм аб вызваленні чалавека — ад грузу догмаў, ідэалагічных стэрэатыпаў, ад хлусні, ад тупой упэўненасці ў правасці ўласных думак і ўчынкаў, нават калі яны супярэчаць жыццёвай логіцы, шматвяковым паняццям пра дабро і зло.

Кааператыў «Палітбюро», ці Будзе доўгім развітанне. «Беларусьфільм», 1992 г.

Кааператыў Палітбюро 

Сацыяльная трагікамедыя пра лёс удзельнікаў культурна-гістарычнага кааператыва — акцёраў-двайнікоў вядомых палітычных дзеячаў. Фільм-разважанне аб зменлівасці растання грамадства з ілюзіямі, памылкамі і міфамі эпохі, якая сканчваецца.

У жніўні 44-га ... «Беларусьфільм», 2000 г.

У жніўні 44-га

Шпіёнскі трылер па матывах рамана У. Багамолава «Момант ісціны» (1974) аб спецаперацыі савецкай контрразведкі ў прыфрантавой паласе. Адзін з самых знакамітых (першым чынам сваёй падкрэсленай дакументальнасцю) літаратурных твораў аб вайне стаў асновай маштабнай кінапастаноўкі з прыметамі «вялікага (галівудскага) стылю», захапляльным дэтэктыўным сюжэтам і яркімі акцёрскімі работамі.