Дакументальны фільм «Радзіма» рэжысёраў Аляксандра Міхалковіча і Ганны Бадзякі належыць да катэгорыі кіно, здольнага размаўляць з гледачом на вельмі складаныя і балючыя тэмы. У фільме аўтары ў форме візуальнага даследавання асэнсоўваюць феномен гвалту, якім прасякнута ўся сённяшняя Беларусь — ад інстытута войска і рэжыму Лукашэнкі да ўсяго грамадства.
«Радзіма» моцна зачапіла заходняга гледача. За апошні год стужка паспела паўдзельнічаць у больш як 10 міжнародных фестывалях і на многіх з іх атрымаць узнагароды.
Спецыяльна для budzma.org сурэжысёр фільма Аляксандр Міхалковіч распавёў, як яго досвед службы ў паветрана-дэсантных войсках стаў падмуркам карціны, як паўлегальна здымаўся фільм і ў чым сакрэт яго поспеху ў замежнай публікі.
Кадр з фільма «Радзіма»
— «Радзіма» патрапіла ў лонг-ліст прэміі Еўрапейскай кінаакадэміі за найлепшы дакументальны фільм. Як ты адрэагаваў на гэта?
— Я стаўлюся да фестывальнай гісторыі фільма і да намінацыяў даволі спакойна. Мая персанальная праца з тэмай вайсковага гвалту ішла з 2010 года, з часоў маёй службы ў войску.
— Наогул у вашага з Ганнай праекта добры фестывальны шлях — вы ўжо атрымалі галоўны прыз на СРH: Dox у Капенгагене, прыз журы Fipressci на Goeast у Нямеччыне, прыз сімпатый гледачоў на Кракаўскім кінафестывалі. У цябе ёсць адказ, у чым сакрэт поспеху фільма у замежнай публікі?
— Мне складана адказаць на гэтае пытанне. Досвед падказвае мне, што ў поспеху дакументальнага кіно адыгрываюць ролю некалькі элементаў: актуальнасць тэмы і яе ўніверсальнасць, вызначаныя стандарты кінамовы, правільна абраныя фэсты, канкурэнцыя і, вядома ж, удача.
Пералічаныя табой узнагароды адрозніваюцца адна ад адной і не толькі ўключаюць кіназнаўчыя сімпатыі, і меркаванне звычайных гледачоў, і калегаў па цэху. Я спадзяюся, што прычынай узнагарод стала тое, што
мы выканалі тую задачу, якую ставілі перад сабой у пачатку здымак — вывучыць анатомію гвалту ва аўтарытарным грамадстве і распавесці пра яе ўніверсальнай і зразумелай ва ўсім свеце мовай.
Таксама важны момант своечасовасці прэм’еры. Я адчуваў набліжэнне вайны. Так склалася, што фінальны мантаж і прэм’ера адбыліся пасля яе пачатку. Падаўленне пратэстаў і вайна сталі пацвярджэннем тых тэзісаў, пра якія мы казалі.
— Давай падрабязней пагаворым аб самой стужцы. «Радзіма» распавядае пра гвалт у беларускім войску, які, як выяўляецца, стаў эфектыўным інструментам захавання ўлады ў Беларусі. Як прыйшла ідэя зняць фільм на гэтую тэму?
— У 2018 годзе я скончыў фільм «Мая бабуля з Марса» аб акупацыі Крыма і пасля прэм’еры вырашыў адразу ж брацца за новы праект. Важна згадаць, што ўсе мае праекты — у фатаграфіі, перформансе або кіно — грунтуюцца на асабістым досведзе.
Кадр з фільма «Радзіма»
Ідэя фільма пра вайсковую сістэму жыла ў маёй галаве даволі даўно, яшчэ з часоў тэрміновай службы ў беларускім войску. Мая служба там была свайго роду збегам акалічнасцяў. Я скончыў вучобу ў аспірантуры і знаходзіўся на ростанях. Вярнуўшыся ў Беларусь, атрымаў позву і вырашыў «не касіць».
— Сутыкненне з дзедаўшчынай цябе не хвалявала?
— Аб дзедаўшчыне ў той час я чуў, але мне здавалася, што яна не мае такіх маштабаў, з якімі я сутыкнуўся пазней. Я вельмі моцна ідэалізаваў войска, сваё разуменне аб ім. Мне падавалася, што я буду вольна фатаграфаваць вайсковы побыт і пісаць сцэнар для будучага фільма.
Таму вырашыў — калі іду служыць у сваім узросце, павінен пайсці абавязкова ў якія-небудзь элітныя падраздзяленні, дзе буду сябе гартаваць. На момант праходжання медыцынскай камісіі ў мяне быў дрэнны зрок, але лінзы дапамаглі падмануць медыкаў. «Купцы», якія выбіралі навабранцаў, скептычна глядзелі на дваццаціпяцігадовага вар’ята і ўзмоцнена адгаворвалі ад службы ў ПДВ.
— І якім аказаўся вопыт службы ў дэсантных войсках?
— Рэальнасць аказалася не такой, якой я сабе ўяўляў. У казарме побач са мной спаў навабранец, блізкі мне па ўзросце. На трэці дзень раніцай ён сказаў «гэта ж п**д*ц, куды мы патрапілі, давай уцякаць». Я адмовіўся, а ён уцёк з часткі. Яго знайшлі і вярнулі. Ён уцякаў яшчэ некалькі разоў, пакуль яго не перавялі ў іншую частку.
Уся служба ў «элітных войсках» ПДВ складалася з 3-х скачкоў з парашутам, 2-х палявых выхадаў на 10 дзён, шматкіламетровых марш-кідкоў. Замест заняткаў па рукапашным баі мы прыбіралі тэрыторыю. Вакол былі маральна слабыя людзі і састарэлая тэхніка. Афіцэры баяліся вышэйстаячага начальства, і, самае галоўнае — яны былі не гатовыя браць на сябе адказнасць.
Самым цяжкім аказалася тое, што ў войску нельга было нічога мець свайго, у тым ліку быць асобай. Мяне ратавалі лісты родным і фіксаванне салдацкага побыту на стужкавую камеру.
— Як ты сябе тады адчуваў?
— Я быў прызваны даволі позна, пасля аспірантуры, у 25 гадоў, і быў ужо сфармаванай асобай. Гэта дазволіла мне мець дыстанцыю да вайсковай прапаганды, што ідэалізавала пройдзены досвед, цвяроза глядзець на рытуалы дзедаўшчыны. У працэсе службы і пасля дэмабілізацыі я ўвесь час задаваў сабе пытанне — як у ХХI стагоддзі ў дзяржаве, якая знаходзіцца ў цэнтры Еўропы, могуць адбывацца такія рэчы. Чаму ў войску, праз якое праходзіць большасць мужчын, прысутнічае каласальны ўзровень гвалту? Якія механізмы знішчаюць жаданне супраціўляцца яму? Што адбываецца з мужчынамі і прышчэпленай ім талерантнасцю (ці цягай) да гвалту пасля войска: хатні гвалт, служба ў органах. Чаму грамадства не заўважае тое, што адбываецца, і нават усхваляе вайсковы вопыт?
Аляксандр Міхалковіч. Фота: Сяргей Канаплянік
Улады Беларусі старанна хавалі факты дзедаўшчыны — мой фотапраект аб войску быў прызнаны экстрэмісцкім, а альбомы з фатаграфіямі пераможцаў прэміі «Беларусь Прэс Фота» былі канфіскаваныя КДБ і знішчаны. «Беларуская ваенная газета» пісала прапагандысцкі выкрывальны матэрыял пра мяне. Пасля дэмабілізацыі ў мяне захавалася адчуванне, што ёсць свайго роду канфлікт паміж сістэмамі, напружанасць грамадства, якая рана ці позна выльецца ў нешта сур’ёзнае.
У 2017 годзе я напісаў сцэнар ігравога фільма, заснаваны на вайсковым досведзе і лістах з войска. Але абставіны складаліся так, што ў Беларусі не было рэсурсаў для рэалізацыі ігравога фільма — была і ёсць цэнзура, цалкам адсутнічала фінансаванне, а таксама адсутнічалі прафесіяналы высокага ўзроўню — мантажоры, сцэнарысты і г. д. Мой сцэнар быў у шорт-лісце некалькіх буйных міжнародных фондаў, але ў выніку я нічога не атрымаў. Самым простым у гэтых абставінах спосабам рэалізаваць задуманую ідэю было пачаць дакументальны праект.
Кадр з фільма «Радзіма»
Якраз у гэты час упершыню ў гісторыі Беларусі былі апублічаны гучныя справы аб дзедаўшчыне, было за што ўчапіцца. Ігравы сцэнарый жа стаў базай для будучага дакументальнага фільма. Са сцэнарыя мы ўзялі ідэю дзвюх ліній — прызыўніка і маці, якія ідуць паралельна, перасякаюцца і дапаўняюць адна адну.
— Калі фільм пра ваенную дзедаўшчыну трансфармаваўся ў аналіз функцыянавання аўтарытарызму? Як гэта адбылося?
— Справа ў тым, што мы першапачаткова былі амбіцыйныя і таму вырашылі аналізаваць сувязі ўнутрыармейскіх працэсаў з існуючай аўтарытарнай сістэмай. Пасля пратэстаў 2006 і 2010 гадоў было відавочна, што ўлада для захавання свайго існавання робіць стаўку на сілавікоў.
Наш падыход меў наступствы — на пачатковым этапе праекта нам адмовілі ў фінансаванні некалькі буйных міжнародных кінафондаў, паколькі яны, адштурхоўваючыся ад тэксту заявак, не верылі ў магчымасць такога аналізу і далейшай рэалізацыі праекта ў форме кіно.
У нейкі момант мне пачало здавацца, што апісанне фільма, якое мы выкарыстоўвалі, больш было падобным на тэзісы навуковай працы, чым на трытмент дакументальнага кіно.
Кадр з фільма «Радзіма»
— Галоўнымі героямі «Радзімы» сталі маці салдата, які загінуў у войску, і малады прызыўнік. Як вы вырашылі расказаць гісторыю праз іх, і як яны самі на гэта пагадзіліся?
— Як я казаў вышэй, ідэя нашага фільма грунтавалася на сцэнары ігравога фільма. Мы разумелі, што ў нас будуць сур’ёзныя абмежаванні падчас здымак. Не было доступу да вайсковых частак, амаль не было доступу да афіцыйных інстытуцый. Адзіным выхадам было — змяніць пункт гледжання на сітуацыю, трансфармуючы нашы абмежаванні ў перавагі. Магчыма, дзякуючы гэтаму мы надалі больш увагі прыкметам гвалту і аўтарытарызму ў краявідах і гуках Беларусі, паўсядзённым побыце яе грамадзян.
— Для цябе гэта другі дакументальны фільм, для Ганны Бадзякі — гэта ўвогуле кінематаграфічны дэбют. Чаму вы сталі працаваць разам? Якім быў гэты досвед для вас абоіх?
— Падчас здымак папярэдняга фільма, у Крыме, мяне ўвесь час пераследавала параноя. Перад уездам на паўвостраў я чысціў тэлефон, разлагіньваўся з усіх акаўнтаў. На пітчынгах захоўваў ананімнасць. Даволі часта з-за самацэнзуры я спыняў аператара і сябе падчас здымак — з-за гэтага мы не знялі шмат добрых дакументальных сцэн.
Падчас здымак новага фільма я не хацеў, каб прысутнічалі абставіны, якія ўплываюць на матэрыял. Акрамя таго, я разумеў, што адзін не змагу маральна пацягнуць праект, у якім будзе шмат гора.
А з Ганнай мы крыху ўзаемадзейнічалі раней. Плюс яна ў якасці журналіста асвятляла справу аб прызнанні майго фотаальбома экстрэмісцкім, а таксама працавала з тэмамі гвалту.
Мы пачалі працаваць вельмі хутка і эфектыўна, ставячы перад сабой дэдлайны па ўдзеле ў фондах IDFA Berta, Sundance і г. д. Працяглая і пакутлівая праца над заяўкамі ў гэтыя фонды дапамагла нам у працы над фільмам. Падаецца, што ішоў тэкставы мантаж фільма ў сітуацыі адсутнасці матэрыялу. Ужо праз паўгады пасля старту праекта мы атрымалі фінансаванне, хоць, як я і казаў вышэй, было вельмі шмат адмоў.
— Як вы з Ганнай размяркоўвалі абавязкі, і хто за што адказваў падчас працы?
— Мне здаецца, мы ўдала дапаўнялі адно аднаго. Я адказваў за прадзюсаванне, лагістыку, тэхніку. Ганна — за пошук гераінь па сваіх журналісцкіх каналах, камунікацыю, згладжванне вострых кутоў падчас вытворчасці фільма.
Часам я несвядома празмерна кантраляваў працэс на пляцоўцы, што адбівалася на знятым матэрыяле. Усвядоміўшы гэта, я часам цалкам дэлегаваў абавязкі Ганне. Нягледзячы на тое, што ў яе не было рэжысёрскага досведу, яна выдатна справілася.
Некаторыя з найлепшых сцэн фільма былі зняты без майго ўдзелу. Таксама падчас мантажу Ганна падала выдатную ідэю — выкарыстаць мае лісты з войска ў фільме. Яна ж і займалася іх рэдактурай. Аператар таксама выдатна справіўся са сваёй працай — у яго ёсць свой непаўторны мастацкі стыль, асновай якога з’яўляюцца хаос і нешта ад ігравога кіно.
Кадр з фільма «Радзіма»
— Згодзен, што прыём з агучваннем тваіх лістоў сапраўды аказаўся ўдалай знаходкай. Ты ў іх расказваеш, што таксама ўдзельнічаў у дзедаўшчыне, ужываў сілу і нават атрымліваў ад гэтага пэўнае задавальненне. Табе было важна прызнацца ў гэтым не толькі самому сабе, але і ўсім публічна?
— Не бачу тут нічога крытычнага або нейкую саматэрапію. Механізмы зараджэння і цыркуляцыі гвалту ў закрытых сістэмах былі даўно вывучаны. Напрыклад, Стэнфардскі эксперымент. Я магу з упэўненасцю сказаць, што ў мяне быў стакгольмскі сіндром працяглы час пасля войска.
Але хутчэй за ўсё ўся праца з матэрыялам з войска была сама па сабе тэрапіяй. Пачынаючы з удзелу ў «Беларусь Прэс Фота» ў 2011 годзе і сканчваючы вытворчасцю фільма «Радзіма». Падобныя працэсы, па маіх асабістых назіраннях, адбываліся і ў Сяргея Гудзіліна, які перамог у «Беларусь Прэс Фота» ў тым жа годзе са сваёй фотасерыяй з войска. Калі спачатку ён казаў увогуле пра вайсковую сістэму, то падчас пратэстаў 2020 года пачаў адкрыта казаць пра дзедаўшчыну і яе сувязі з гвалтам сілавікоў.
— Ты зрабіў фотапраект і фільм пра армію, а з моманту службы прайшло больш за дзесяць гадоў. Як ты зараз успрымаеш досвед службы ў войску? Ён цябе моцна змяніў?
— Гэта складанае пытанне. Пасля войска на працягу 5-7 гадоў я адчуваў, што ў мяне з’явіўся навык мабілізацыі ўласных фізічных і маральных рэсурсаў у крытычныя моманты. Я навучыўся не шкадаваць сябе і распазнаваць у людзях празмерны жаль уласна да сябе.
Мне здаецца, даволі часта ў працэсе камунікацыі з людзьмі ў мяне праслізгвае вайсковы стыль зносін. Можна гэта назваць вайсковым мэнэджмэнтам, які не церпіць слабасці і кампрамісаў.
Складана даць ацэнку — пазітыўнае гэта ці негатыўнае наступства службы ў войску. У некаторых жыццёвых сітуацыях мне ўдавалася даволі лёгка знаходзіць агульную мову з міліцыяй ці распазнаваць людзей, якія таксама былі ў войску. З часам гэты досвед заціраецца і сыходзіць.
Яшчэ адзін важны момант. Даволі часта мне хочацца патрапіць у сістэму, дзе не трэба прымаць рашэнні. Дзе ўсё вырашана за цябе. Дзе кожны твой крок распісаны ў адпаведнасці са штатным раскладам. Плюс дастаўся ў спадчыну стакгольмскі сіндром. Ён ёсць да гэтага часу, нават праз 12 гадоў пасля дэмабілізацыі.
— «Радзіма» распавядае пра сутнасць гвалту, але не адказвае, як ён прыжыўся ў войску. Ты разумееш, як гэта адбылося?
— Спадчына Савецкага Саюза, звязаная з гвалтам, адыгрывае значную ролю ў фармаванні будучыні многіх постсавецкіх краін, а ўлады Беларусі за яе стойка трымаюцца. Можна таксама звярнуць увагу на тое, што сістэма адукацыі з’яўляецца спадкаемцай савецкай сістэмы, якая была іерархічнай, аўтарытарнай і не спрыяла развіццю крытычнага мыслення. З дзяцінства дзеці прывыкаюць да падпарадкавання, дысцыпліны і гвалту як спосабу вырашэння канфліктаў. У школах таксама праводзяцца спецыяльныя курсы ваеннай падрыхтоўкі, якія фарміруюць у падлеткаў мілітарысцкі склад розуму.
Кадр з фільма «Радзіма»
Таксама ў Беларусі пануе прапагандысцкі наратыў аб Другой сусветнай вайне, якая называецца «Вялікай Айчыннай вайной». Гэты наратыў ігнаруе ролю пакта Молатава-Рыбентропа ў развязванні вайны і робіць акцэнт на гераізме і ахвярнасці «савецкага народа». ВАВ практычна засланіла ўсю гісторыю да 1941 года, і ў апошнія гады актыўна перапісваецца.
Усе асноўныя дзяржаўныя святы звязаны з гэтай тэмай, а медыя актыўна распаўсюджваюць мілітарысцкую прапаганду. Гэта стварае ў людзей ілюзію варожасці навакольнага свету і неабходнасці абараняць сваю краіну любой цаной.
— У фільме ў вас фігуруюць пратэсты 2020 года, але паказаны яны з новага ракурсу. Падзеі паўстаюць тут як запраграмаваная параза грамадства, якое не прымае гвалту. І перамога рэжыму, для якога гвалт з’яўляецца звычайным інструментам кантролю. Як ты ўспрымаеш падзеі трохгадовай даўніны?
— Я лічу, што ў 2020 годзе паўтарылася сітуацыя папярэдніх беларускіх пратэстаў, толькі ў іншым маштабе. Улады ўлічылі папярэднія памылкі, і, яшчэ задоўга да масавых пратэстаў, пазбавілі пратэстоўцаў лідараў. Арыштоўвалі іх па ступені пагрозы, якую яны прадстаўлялі для ўладаў. Першым арыштавалі Ціханоўскага, паколькі менавіта ён кансалідаваў і перацягнуў на свой бок электарат Лукашэнкі і, здаецца, быў гатовы да рашучых дзеянняў.
Другім — Бабарыка, якому сімпатызавала інтэлігенцыя. Пасля выбараў выправадзілі з краіны або пасадзілі ўдзельніц жаночага трыа — Калеснікаву, Цапкалу, Ціханаўскую, якія аб’ядналі пратэстоўцаў пасля пасадкі асноўных кандыдатаў. Пасля 9 жніўня аб’яднаўчым фактарам стала непрыманне гвалту і вера ў магчымасць перамен негвалтоўнымі метадамі барацьбы.
На піку масавага пратэсту, калі ў Менску выйшла 300 000 чалавек, у пратэстоўцаў не было чалавека, гатовага прымаць жорсткія рашэнні і браць на сябе адказнасць за іх наступствы. Такая колькасць людзей магла б браць штурмам СІЗА, вызваляць арыштаваных, паралізаваць працу дзяржаўных інстытуцый.
На жаль, стратэгія негвалтоўнага супраціву аўтарытарнай уладзе, якую яшчэ да арышту выпрацаваў Бабарыка, мела свае плюсы і мінусы. З аднаго боку, яна прыцягнула на бок апазіцыі вялікую колькасць людзей, дапамагала некалі пасіўнаму электарату пераадольваць страх перад аўтарытарнай сістэмай і яе гвалтоўнымі метадамі. З іншага боку, гэтая стратэгія дала ўладзе, якая валодае манаполіяй на зброю і гвалт, магчымасць адпачыць, ізноў адчуць упэўненасць у сабе і сваіх метадах, перагрупавацца і крок за крокам пачаць душыць гвалтоўнымі метадамі мірны пратэст.
— Даволі часта, кажучы аб пратэстах 2020 года, Беларусь параўноўваюць з Украінай. Што ты думаеш аб гэтым?
— Падчас Майдана ўкраінскае грамадства было палярызавана, уключаючы прадстаўнікоў сілавых структур. У Беларусі, з майго пункту гледжання, палярызацыя ў сілавікоў таксама была, толькі была здзейснена адна з галоўных памылак мірнага пратэсту — нелаяльныя Лукашэнку сілавікі правялі «самалюстрацыю» ў сілавым блоку. Я маю на ўвазе масавыя публічныя звальненні, складанні паўнамоцтваў і г.д. Тыя, у каго быў доступ да зброі, самі сябе і пратэстоўцаў яе пазбавілі.
— Рашэнне палітычных пытанняў у краіне з дапамогай гвалту не з’яўляецца тупіковым? Табе не здаецца, што гэты цыкл бясконцы, ён ад адной успышкі гвалту пераходзіць да іншай, што ў Расіі, што ў Беларусі?
— Не, мне не здаецца. Усё вельмі моцна залежыць ад сітуацыі і ад гатоўнасці грамадства да перамен. Добры прыклад — гэта звяржэнне румынскага дыктатара Чаўшэску. Або путчы ў Расіі 1991 і 1993 гадоў, калі сілавымі метадамі змагаліся са старой сістэмай. У абодвух выпадках грамадства было гатова дзейнічаць радыкальнымі метадамі.
Дарэчы, наконт Расіі. Я лічу, што пасля анексіі Крыма Лукашэнка спалохаўся падобнага сцэнара ў Беларусі і пачаў перыяд мяккай лібералізацыі з лёгкім нацыяналістычным ухілам. Улады дазволілі вышыванкі і іншыя нацыянальныя сімвалы, пачалі папулярызаваць беларускую мову (у параўнанні з сітуацыяй да 2014 года). Таксама за шэсць гадоў у Беларусі вырасла новае пакаленне, якое не прымала хлусню, гвалт і мела іншыя, чым ва ўладзе, каштоўнасці.
Цыкл ад адной успышкі гвалту да іншай магчымы ў расійскім грамадстве. Бо за апошнія 30 гадоў там сфармавалася высокая талерантнасць грамадства да гвалту. Бясконцыя войны, ініцыяваныя Расіяй: Чачня, Грузія, Украіна, Сірыя. Тлеючыя імперскія амбіцыі і высокі ўзровень шавінізму.
Добры прыклад інертнасці расійскага грамадства — гэта публікацыя Уладзімірам Асечкіным і яго праектам gulagu.net відэадоказаў здзекаў са зняволеных у расійскіх турмах. Цікава, што гэтую інфармацыю ім зліў беларус, былы вязень. Расіяне, на мой погляд, ніяк не адрэагавалі на гэтыя жахлівыя сведчанні.
Паказальныя і нешматлікія антываенныя пратэсты ўнутры Расіі і адсутнасць масавых пратэстаў сярод расійскіх замежных дыяспар пасля 24 лютага 2022 года.
— У тваім першым фільме «Мая бабуля з Марса» ты крыху ўзгадваеш Еўрамайдан і кажаш, што з такой падзеяй ніколі не сутыкаліся ў Расіі і Беларусі. Ці змянілася тваё стаўленне пасля 2020 года?
— Пасля развалу Савецкага Саюза Украіна гістарычна развівалася па іншым шляху, чым Беларусь або Расія. Падчас украінскай рэвалюцыі мяне ўразіў плюралізм меркаванняў і тое, як свабодна людзі дзяліліся сваім меркаваннем з апанентамі. Ва ўкраінцаў адсутнічаў страх як такі ў прынцыпе. Я думаю, што ў 2020 годзе Беларусь была блізкая да ўкраінскага шляху, але не склалася. Грамадзянская супольнасць пачала актыўна фармавацца, але не паспела прайсці шлях да канца.
Важна ў чарговы раз згадаць, што мы недаацанілі падзеі 2020 года, якія насоўваюцца, і не здымалі з самага пачатку пратэстаў галоўным чынам з-за таго, што мы прымалі актыўны ўдзел у папярэдніх пратэстах і мелі сфармаваны скептычны погляд на магчымасці перамен у краіне.
Кадр з фільма «Радзіма»
Я пратэставаў з 1999 года, калі яшчэ быў школьнікам. У 2006 годзе жыў у намётавым лагеры на плошчы Незалежнасці ў Мінску і цудам пазбег арышту. Пратэстоўцы збіраліся штодзень у цэнтры сталіцы. У паветры лунала гатоўнасць да дзеянняў. Мяне тады здзівіла нерашучасць лідараў апазіцыі ў адказ на рашучасць натоўпу.
У 2010 годзе, калі я быў у войску, у Беларусі праходзілі чарговыя масавыя пратэсты пасля прэзідэнцкіх выбараў. Як і герой нашага фільма Мікіта, я апынуўся на іншым баку барыкад. Маю частку паднялі па трывозе, выдалі зброю і сухпайкі на трое сутак. Нашая рота сядзела ў пакоі палітычнага інфармавання і чакала выезду на Мінск для падаўлення пратэстаў. Мяне ўразіла рэакцыя маіх таварышаў па службе, якім было ад 18 да 20 гадоў.
Большасць былі незадаволеныя тым, што пратэстоўцы не даюць ім спаць пасля адбою. Маладыя салдаты сядзелі, перакручвалі затворы аўтаматаў і казалі: «Паехалі ўжо хутчэй валіць гэтую апазіцыю». Але трэба аддаць належнае некаторым афіцэрам — яны хадзілі сярод салдат і казалі: «Калі мы ўсё ж такі паедзем на плошчу, 10 разоў падумайце перш чым страляць. Вы прысягалі народу, а не прэзідэнту».
Пасля войска мая вера ў магчымасць мірных змен знікла канчаткова, паколькі мне падалося, што існуе велізарны пласт насельніцтва Беларусі, з якім у старой апазіцыі адсутнічаў дыялог.
Таму ў 2020 годзе ўся наша каманда была ў шоку ад кансалідацыі беларускага грамадства ў адказ на масавыя рэпрэсіі. З майго пункту гледжання, тое напружанне з-за канфлікту дзвюх сістэм, аб якім я казаў у пачатку інтэрв’ю, дасягнула сваёй кульмінацыі ў жніўні 2020 года. Грамадства сутыкнулася з вайсковай дзедаўшчынай твар у твар — АМАП і міліцыя выкарыстоўвалі тыя ж самыя метады прыгнечання асобы ў дачыненні да дзясяткаў тысяч пратэстоўцаў, якія адчуваюць на сабе ўсе салдаты тэрміновай службы з боку «дзядоў».
Гвалт з закрытых вайсковых часцей выліўся на вуліцы краіны. Нашы героі прымалі актыўны ўдзел у пратэстах, штодзень разам з народам перамагаючы свае страхі. Маё стаўленне змянілася. У пэўны момант аказалася, што ў каманды фільма больш страхаў, чым у яго герояў.
— Ты і Ганна зараз у эміграцыі. Чым вы займаецеся? Ці ёсць у вас магчымасць для самарэалізацыі?
— Інстынкт самазахавання прымусіў мяне і Ганну з’ехаць ва Украіну ў 2021 годзе. Плюс у нас пачынаўся мантажны перыяд — мы працавалі з найлепшымі ўкраінскімі кінематаграфістамі.
На жаль, прафесіяналаў такога ўзроўню ў Беларусі не было. Літаральна за дзень да расійскай інтэрвенцыі мы сядзелі за мантажным сталом, сканчваючы фільм. Вайна вельмі шмат змяніла — мы эвакуіраваліся разам з нашымі героямі ў Еўропу, дзе на працягу наступнага года скончылі фільм.
— Як на цябе паўплываў пачатак маштабнай вайны ва Украіне?
— Яна змяніла погляды на вельмі многія рэчы. У мяне было два праекты, якія я планаваў рабіць пасля «Радзімы». Яны страцілі актуальнасць па некалькіх прычынах. Галоўная з гэтых прычын — гэта фундаментальнае пытанне ў неабходнасці творчай дзейнасці і яе эфектыўнасці.
У першыя дні вайны ў Кіеве я адчуваў такія пачуцці і эмоцыі, якія мне не даў ніводны з любімых твораў мастацтва пра вайну. Кіно, літаратура, тэатр — усё страціла сэнс. Усё вельмі слаба, апасродкавана і далёка. Магчыма, я знаходжуся ў пошуках новых, больш дзейсных творчых метадаў і сродкаў дыялогу з чалавекам, з гледачом.
— Ці магчыма цяпер у Беларусі зняць сумленнае і свабоднае кіно?
— Гэта сур’ёзнае пытанне. Я лічу, што наймацнейшыя рэжысёры даўно з’ехалі за мяжу. Я не чуў ні пра адзін незалежны праект, які рабіўся б зараз на тэрыторыі Беларусі, бо гэта цягне за сабой вельмі сур’ёзныя рызыкі. Многія з тых, хто з’ехаў, заканчваюць тыя фільмы, якія яны пачалі здымаць яшчэ да або падчас пратэстаў 2020 года. Я думаю, такія прадпрыемствы як «Беларусьфільм» будуць займацца пабудовай пацёмкінскіх вёсак у сферы кіно.
Але, з майго пункту гледжання, да пратэстаў і пачатку масавых рэпрэсій яны займаліся тым самым — актыўна стваралі бачнасць творчай дзейнасці, запаўняючы прабелы ў аўтарытарнай дзяржаве. Многія дзяржаўныя інстытуцыі працуюць па тым жа прынцыпе — афіцыйныя «праваабаронцы», «журналісты», «актывісты», «мастакі» — старанна імітуюць дзейнасць, дадаючы яшчэ больш абсурду ў жыццё сучаснай Беларусі.
Частка рэжысёраў, якія з’ехалі, маюць праблемы з самаідэнтыфікацыяй. Нехта меў моцныя сувязі з Расіяй і расійскім творчым полем. Хтосьці не можа зразумець, як яму адаптавацца пад мясцовую вытворчасць, якая часта мае монацэнтрычны погляд, з фокусам на лакальныя тэмы. Я спадзяюся, што такія арганізацыі як Беларуская незалежная кінаакадэмія адыграюць вырашальную ролю ў захаванні беларускага кіно.
— Чаго ты чакаеш ад новай эпохі пераменаў у Беларусі?
— Хутчэй за ўсё, нас чакае новая хваля імігранцкага кіно. Далей — хваля згасання якаснай беларускай дакументалістыкі і росту вытворчасці ігравога кіно. Існуе надзея, што ўнутры Беларусі нехта з рэжысёраў, якія засталіся, будзе працаваць па метадзе Віталя Манскага, калі ён рабіў выгляд, што здымае прапаганду, а сам рабіў сваё кіно.
Плюс ёсць магчымасць працы з усім візуальным матэрыялам, які генеруецца ў сучаснай Беларусі. Па метадзе рэжысёра Андрэя Гразева, які змантаваў фільм «Катлаван» з відэазваротаў расіян ці Энджы Вінчыта, які зрабіў фільм «Маніфест».
— І ў рэшце рэшт, што для цябе Радзіма? Як ты ўспрымаеш зараз гэтае слова?
— Для мяне Радзіма — гэта вельмі абстрактнае паняцце. У 17 год я з’ехаў з Беларусі і вучыўся ў Маскве. Потым пайшоў у войска аддаваць так званы «доўг Радзіме». Армейская прапаганда не дала мне дакладных і ясных адказаў, што такое радзіма, акрамя таго, што ты ёй вінен, у тым ліку сваё жыццё.
Пасля войска я працяглы час жыў і вучыўся ў Еўропе, вярнуўся ў Беларусь у 2016 годзе. Можна назваць мяне касмапалітам.
Маючы досвед сталых перасоўванняў, я магу сказаць, што Радзіма — гэта тое месца, дзе чалавек можа рэалізаваць свае амбіцыі, камфортна жыць, будаваць дом і працягнуць свой род. І не баяцца ўладаў.
Размаўляў Тарас Тарналіцкі, budzma.org
Чытайце яшчэ: Туга па нацыянальным блакбастары і адсутнасць грошай. Шэсць наіўных пытанняў пра беларускае кіно
