Што адбываецца са словам, калі яно трапляе пад ціск — цэнзуры, эміграцыі, маўчання, траўмы? Беларускі ПЭН запытвае беларускіх аўтарак і аўтараў, як яны пішуць сёння, дзе шукаюць натхненне, што страцілі і што знайшлі нанова. Так нарадзіўся цыкл рэфлексійных эсэ «Слова пад ціскам» – пра творчасць, што перажывае крах і адначасова стварае новыя формы жыцця.

Ганна Янкута. Фота: Віялета Саўчыц

У маім дзяцінстве некуды з’язджаць было не прынята. Свае гады да ўніверсітэта я пражыла на адным месцы, і людзі навокал збольшага рабілі гэтак жа. Бацькі, што праўда, гавораць, што адразу пасля майго нараджэння мы нейкі час жылі ў бабуль: спачатку ў адной, пасля ў другой — але я таго часу не памятаю. Усе мае дзіцячыя ўспаміны звязаныя з кватэрай, з якой у васямнаццаць гадоў я з’ехала вучыцца ў Мінск.

Маё дзяцінства — другая палова васьмідзясятых і дзевяностыя. Вядома, нейкі рух навокал быў і тады: хтосьці пераязджаў у новую кватэру, ці перасяляўся з вёскі ў горад, на вучобу альбо працаваць, ці на два гады ішоў у войска — але эміграцыяй гэта не назавеш. З’яўленне новых людзей таксама было чымсьці незвычайным, хіба што нехта жаніўся ці выходзіла замуж, нараджаліся дзеці. Яшчэ, бывала, у клас прыходзілі новенькія, але такое здаралася гады ў рады, часцей за ўсё класы проста перагрупоўвалі, калі ў іх мяняўся профіль і філолагаў трэба было аддзяліць ад матэматыкаў. Калі ў нейкі момант маміна стрыечная сястра з’ехала ў Польшчу, яна зрабілася для мяне ледзь не легендай — і кожны яе (зрэшты, вельмі рэдкі) візіт запамінаўся надоўга.

Мы былі ўрослыя ў зямлю, дамаседства прышчаплялася мне разам з іншым звычкамі.

Але часам нават да мяне даходзілі весткі пра тое, што нехта некуды з’ехаў. У маім дзяцінстве з’язджалі ў Амерыку (вядома, меліся на ўвазе ЗША) альбо ў Ізраіль, такі быў час. У гэтым сэнсе маміна кузіна была ці не першапраходцай — масава з’язджаць у Польшчу пачалі пазней, можа, у маіх старэйшых класах. Я помню, як пасля выбараў 2001 года і офісных ператрусаў ў Польшчу з’ехалі выкладчыкі са Школы правоў чалавека, якую я наведвала перадапошні школьны год. У Ізраіль жа нашмат раней перасяліліся старэйшая сястра маёй блізкай школьнай сяброўкі і дачка настаўніцы англійскай мовы. З сяброўкай мы потым разглядалі надрукаваныя на фотапаперы здымкі з пальмамі і каляровымі кветкамі (досыць экзатычныя — і ўсё ж не настолькі, як я чакала), а на ўроках англійскай у нас з’явілася зачэпка для роспытаў, калі мы хацелі адцягнуць увагу настаўніцы ад праверкі хатняга задання. «Як там ваша дачка?» — гісторый заўсёды хапала для таго, каб, схамянуўшыся ў сярэдзіне ўрока, настаўніца замест праверкі адразу пераходзіла да новай тэмы.

Калі я магла па-сапраўднаму ўсвядоміць, што часам людзі назаўсёды пакідаюць свой дом? Нешта мусілі расказваць у школе на ўроках гісторыі. У канцы Другой сусветнай вайны за мяжу ўцякалі тыя, хто з розных прычын не хацеў заставацца ў Савецкім Саюзе. Не толькі таму, што супрацоўнічалі з немцамі, — хаця калабарацыя ў падручніках дзевяностых таксама згадвалася. Аповед пра яе, як мне цяпер прыгадваецца, быў падкрэслена нейтральным, не выклікаў эмоцый. Тады ў падручніках ужо не было ні кулакоў, ні ворагаў народа — але і эмігрантаў асабліва не было, ім, як мне здаецца, не надавалі ўвагі. Цяпер цяжка ўявіць, што Другую сусветную вайну мы вывучалі проста як адзін з фактаў нашай гісторыі, на ёй не рабілі акцэнту. Акцэнт пачаў з’яўляцца пазней, калі я вучылася ва ўніверсітэце. На чацвёртым курсе ў нас увялі прадмет «Вялікая Айчынная вайна», але і тады яшчэ выкладчыца (яна была з філасофскага факультэта, не з гістарычнага) вадзіла нас у кіно глядзець фільмы пра вайну, якія мы пасля абмяркоўвалі.

Ніхто з маіх продкаў у далёкія землі не выпраўляўся — ні пра эміграцыю, ні пра вайну ў маёй сям’і гісторый няма. Абедзве бабулі нарадзіліся ў 1939-м, іх аповеды датычылі паваеннага часу. Мы ведалі, што бацькі адной з бабуль прыехалі пасля вайны з Украіны і аселі ў Беларусі, але эміграцыяй гэта не лічылася.

Часам мне здаецца, што маё дзяцінства не мела памяці, яно было як чысты аркуш.

У нейкі момант я сутыкнулася з паняццем «белая эміграцыя», бо чытала шмат рускай літаратуры. Гэта быў яшчэ адзін факт мінуўшчыны (прычым не надта і беларускай), які ніякіх эмоцый не выклікаў. Я не задумвалася, што яднае прачытаныя мной успаміны Ірыны Адоеўцавай «На берагах Сены» і непрачытаны (хоць нехта з сяброў раіў!) раман Гайто Газданава «Вечар у Клэр».

Частка маіх аднакласнікаў з’ехала неўзабаве па заканчэнні школы. Мяне гэта заспела знянацку: у маім дзяцінстве такое магло адбыцца хіба што ў кнігах ці фільмах. У маім дзяцінстве ездзілі на лецішча ці ў вёску, са школьнай экскурсіяй у Мінск ці, калі вельмі пашчасціць, куды-небудзь на вакацыі. Але з такіх паездак вяртаешся хутка, часам у той жа дзень, максімум — праз пару тыдняў. Амаль ніхто з маіх аднакласнікаў не вярнуўся, дзяцінства скончылася. Я зайздросціла іх смеласці і ўсё думала: як гэта, адправіцца ў невядомае? Дзе яны там жывуць? Як здабылі грошай на білет? Уявіць сабе нешта даражэйшае за білет на самалёт я не магла. Мне таксама карцела пабачыць свет, я яго ведала з турыстычных каталогаў сярэдзіны 1990-х, але не ўяўляла, як у гэты свет трапіць.

Ва ўніверсітэце ў мяне быў курс літаратуры беларускай эміграцыі — тады я ўрэшце сутыкнулася з гэтай з’явай твар у твар. Але адзінае, што помню, — гэта тое, што большасць лекцый прагуляла. Думаю, мы мусілі чытаць і абмяркоўваць творы Кастуся Акулы, Янкі Юхнаўца, Алеся Салаўя. Гэта быў 2004 ці 2005 год, яшчэ да першай Плошчы, тады такое было магчымае. Аднак творы гэтых пісьменнікаў былі мне нецікавыя, ні пра што не казалі, не ўкладаліся ў маю карціну свету. Нават імёны многіх з іх мне, апантанай чытачцы, былі невядомыя — са школьных гадоў я ведала хіба што Наталлю Арсенневу і Масея Сяднёва.

Я пачынала і кідала чытаць творы, напісаныя эмігрантамі. Больш за ўсё мне не падабалася мова. Гэтыя пісьменнікі кепска ведаюць беларускую, думала я. Я вучылася ў беларускамоўнай школе і пасля на філалагічным факультэце, таму беларускую мову ведала добра. Мне здавалася, што беларуская належыць мне, бо гэта я жыву ў Беларусі. З’язджаць я не збіралася, жыццё ў Беларусі здавалася мяне нормай, а не раскошай (якую нават тады ўжо не ўсе маглі сабе дазволіць).

Пасля Плошчы 2006 года з’ехалі мае сябры і аднакурснікі, якіх праз арышт адлічылі з універсітэта. З’ехаў мой тагачасны хлопец — неўзабаве мы рассталіся, абмеркаваўшы безнадзейнасць нашай сітуацыі ў мэсэнджары (магчыма, у ISQ, а можа, ужо і ў Skype). Здаецца, больш мы не бачыліся. Колішнія аднакласнікі таксама працягвалі з’язджаць, хоць пераважна з іншых прычын. ЗША, Ізраіль, Польшча, Вялікабрытанія, Францыя, Італія — геаграфія пераездаў рабілася ўсё больш стракатай.

Я заставалася ў Беларусі, хоць тых, хто з’ехаў, у маім жыцці пакрысе рабілася ўсё больш. Нельга сказаць, што на іх месцы ўтвараліся дзіркі: многія прыязджалі наведаць сваякоў і сяброў, з кімсьці я сустракалася падчас сваіх падарожжаў, а з кімсьці знаёмілася ўжо за мяжой. Нехта вяртаўся — рух тады ішоў у абодва бакі, хоць плыні былі несупастаўныя. З’яўляліся кнігі, напісаныя ўжо сучаснымі эмігрантамі, і ў большасці выпадкаў іх нават можна было набыць у Мінску. Вядома, не ў дзяржаўных кнігарнях — і ўсё ж іх прадавалі ці распаўсюджвалі досыць адкрыта, не з-пад крыса. Ладзіліся імпрэзы, прысвечаныя спадчыне беларускага замежжа, але я на іх усё яшчэ не хадзіла — бо была не з замежжа, а адсюль.

Тэма эміграцыі стала для мяне па-сапраўднаму значнай нават не тады, калі я з’ехала сама, а тады, калі першы раз трапіла ў Аргентыну. Гэта быў 2023 год, адток людзей з Беларусі не перапыняўся. Трапіўшы так далёка ад дому, як я ніколі яшчэ не была, я ўспомніла — (а насамрэч ведала гэта і раней, проста не надавала ўвагі), што ў Аргентыну сто гадоў таму эміграваў Фларыян Чарнышэвіч. Гэты малавядомы ў беларускай прасторы аўтар (па-першае, эмігрант, па-другое, пісаў па-польску, таму тэхнічна належыць да польскай літаратуры) мусіў з’ехаць з роднай Бабруйшчыны таму, што ў савецка-польскай вайне ўдзельнічаў на баку палякаў, а пасля не знайшоў сабе месца ў Польскай Рэспубліцы. Праз шмат гадоў на аснове ўспамінаў пра сваю радзіму ён напісаў раман «Надбярэзінцы» — у тым ліку для таго, каб хаця б у літаратуры захаваць той свет, якога ў рэальнасці болей не існавала, бо за савецкім часам сляды польскасці на тых землях старанна сціраліся. Свет і яго мову — і ў гэтым, і ў наступных раманах Чарнышэвіч аднаўляў з памяці гаворкі, што бытавалі ў часы ягонага дзяцінства. Яго польская з беларусізмамі, з дыялектызмамі — не тая мова, якой цяпер гавораць у Польшчы, — мае для мяне асаблівую прывабнасць як цудам захаваны аскепак колішняга свету. Калі пасля гэтага я ўзялася чытаць Кастуся Акулу, яго бясконцыя паланізмы набылі для мяне новае значэнне.

Цікава, у які момант мая мова таксама падасца некаму чужой?.. — думаю цяпер я.

Тады мне напісала досыць шмат людзей, сваякі ці продкі якіх, як і Чарнышэвіч, з’ехалі ў дваццатыя — трыццатыя гады ў Аргентыну. У Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла тады ў Польскую Рэспубліку, гэта быў папулярны кірунак эміграцыі. Нехта потым вярнуўся, сляды іншых згубіліся ў часе — і цяпер нашчадкі хацелі іх адшукаць. Да таго моманту я не ўяўляла, наколькі масавай была міжваенная хваля міграцыі з беларускіх земляў у Новы Свет — выявілася, што для многіх гэта важная частка сямейнай памяці.

Так Беларусь у маім уяўленні паступова ператвараецца ў краіну эмігрантаў, з якой з’язджалі і працягваюць з’язджаць цэлыя групы і супольнасці. Польскамоўныя каталікі, якія з’ехалі пасля раздзелу беларускіх земляў паміж СССР і Польскай Рэспублікай, эканамічныя мігранты міжваеннага дваццацігоддзя, уцекачы часоў Другой сусветнай, габрэі, якія праз антысемітызм выехалі пасля вайны, як толькі гэта дазволілі... Хваля за хваляй, згадаць тут іх усе немагчыма. Цяпер з Беларусі з’язджаем мы.

Я вельмі добра разумею, чаму творы, напісаныя ў эміграцыі, могуць быць нецікавыя чытачам у Беларусі.

Цяпер я ўжо не памятаю, як гэта — доўга жыць на адным месцы, і кожны раз, калі распакоўваю валізку, яскрава ўяўляю той момант, калі буду зноў яе збіраць. Здаецца, я раблюся ўласнай супрацьлегласцю. Чытаю шмат эмігранцкай літаратуры — напісанай і тымі, хто вызначаў сябе як беларусаў, і тымі, хто вызначаў сябе як палякаў, але паходзіў з беларускіх земляў, і тымі, хто пісаў на ідышы (калі нехта гэтыя творы перакладае). І ўсё адно штодня рыхтуюся да вяртання — нават ведаючы, што пакуль (як доўга?) вярнуцца не змагу.