Пісьменніца і перакладчыца Ганна Янкута, якая больш за тры гады вымушана жыве за межамі Беларусі, распавяла «Салідарнасці», што шукала ў Аргентыне, пра самае цяжкае ў эміграцыі і чаму дагэтуль няма дому.
Ганна Янкута. Фота Віялеты Саўчыц
— Ганна, вы перакладчыца, пісьменніца, але яшчэ і падарожніца. Калі б цяпер была магчымасць і ўсе грошы свету — куды вы б паехалі і дзе б жылі?
— Асабліва падарожніцай я сябе не лічу, так склалася жыццё. У 2021 годзе я прыехала ў Польшчу, дзе на паўгода атрымала стыпендыю. Але ў выніку пражыла там два гады, бо ў Беларусі шмат чаго змянілася.
Мабыць, рэпутацыя падарожніцы ў мяне з’явілася пасля таго, як улетку мінулага года мы з мужам паехалі ў Аргентыну. Гэта была наша даўняя мара, але таксама нам трэба было на тры месяцы выехаць з Еўрасаюза з прычыны дакументаў.
І мы вырашылі, што гэтае бясчассе, калі ні ў чым няма пэўнасці, — добры момант, каб здзейсніць мару. Аргентына — вельмі адкрытая краіна, для беларусаў на 90 дзён там не трэба візы.
Жыць, безумоўна, я б хацела ў Беларусі. А што тычыцца паездак, то добра было б вярнуцца ў Лацінскую Амерыку і пабываць яшчэ ў некаторых яе краінах.
— Які мо самы яскравы ўспамін пра Аргентыну? Што больш за ўсё ўразіла?
— Мяне заўсёды і паўсюль цікавіць беларускае, я сустракаюся з беларусамі ў розных краінах. У Аргентыне таксама паспрабавала знайсці беларускія гісторыі.
Шукала мясціны, звязаныя з Карласам Шэрманам, беларускім перакладчыкам, пісьменнікам, праваабаронцам, заснавальнікам беларускага ПЭН-цэнтра. Ён нарадзіўся ва Уругваі ў сям’і беларускіх эмігрантаў, жыў у Буэнас-Айрэсе і, мабыць, лічыў сябе лацінаамерыканцам. Але потым разам з бацькамі пераехаў у Беларусь і там зрабіўся беларускім літаратарам. Шэрман напісаў кнігу «Блуканец», апісанымі там успамінамі-сцежкамі я і хадзіла.
Другі пісьменнік, сляды якога я шукала, — гэта Фларыян Чарнышэвіч. Ён лічыцца польскім пісьменнікам, але нарадзіўся на Бабруйшчыне, свае першыя раманы пісаў пра беларускую зямлю, хаця і на польскай мове.
Пасля Рыжскага трактата Чарнышэвіч быў вымушаны пакінуць радзіму, бо яна зрабілася часткай Савецкага Саюза. Ён эміграваў у Аргентыну. Я была ў гарадку Карлас Пас, дзе Чарнышэвіч пражыў дзевяць апошніх гадоў і дзе пахаваны. Нават пазнаёмілася з жанчынай, якая яго бачыла, калі была маленькай дзяўчынкай.
«Калі ў Еўропе пачнецца вялікая вайна, у Лацінскай Амерыцы будзе спакайней за ўсё»
— Што для вас у Аргентыне было нечаканым?
— Пра Лацінскую Амерыку ў мяне было даволі шмат стэрэатыпаў. Так, у Аргентыне ўжо дзесяцігоддзі цягнецца эканамічны крызіс, высокая інфляцыя, шмат галечы, але выявілася, што ў цэлым гэта спакойная і бяспечная краіна.
Уругвай, які мяжуе з Аргентынай, — мы былі там некалькі дзён — наогул краіна са стабільнай эканомікай. І ў шмат якіх краінах Лацінскай Амерыкі (вядома, не лічачы такіх выняткаў, як, напрыклад, Венесуэла) — даволі моцныя дэмакратыі. Вядома, усюды ёсць свае праблемы, але Беларусь у гэтым плане з імі не параўнаць. У іх ёсць дэмакратычныя выбары.
Мы пражылі ў Аргентыне тры месяцы, і самым нечаканым для мяне было тое, што недзе на трэці дзень я пачала вельмі сумаваць — не толькі па Беларусі, але ўвогуле па сваім рэгіёне, па «роднай Еўропе», калі ўжыць вызначэнне Чэслава Мілаша. Ледзь не лічыла дні да вяртання — хоць цяпер, наадварот, сумую па Аргентыне.
Але гэта мае прыватныя адчуванні. Бо я сустракала ў Аргентыне іншых беларусаў, якія казалі, што ім там добра і ўтульна.
Там нашмат менш размоваў пра вайну, некаторыя мясцовыя нават і не ведаюць, што Расія напала на Украіну, ці прынамсі не вельмі разумеюць, што адбываецца. Знаёмы, які пераехаў у Аргентыну, неяк сказаў, што калі ў Еўропе пачнецца вялікая вайна, у Лацінскай Амерыцы будзе спакайней за ўсё.
— Чаму на трэці дзень вас накрылі сум і жаданне хутчэй вярнуцца?
— Здаецца, гэта агульначалавечае, калі прывыкаеш жыць у пэўных абставінах, вельмі цяжка потым пераключыцца. І ў першы час псіхіка супраціўляецца новаму.
Насамрэч я не магу сказаць, што сумавала кожную хвіліну, але недзе на заднім плане гэты сум быў са мной увесь час. Хоць пазітыўных эмоцый і цікавых знаёмстваў было шмат. Мяне захапляла дзівосная прырода Аргентыны.
Увогуле Аргентына — краіна эмігрантаў, і, напрыклад, у пачатку XX стагоддзя, калі яна была адной з самых багатых краін у свеце, у яе шмат эмігравалі ў тым ліку з беларускіх земляў. Гісторыя гэтай эміграцыі добра даследаваная, і калі чытаеш пра тых людзей, разумееш, што яны таксама адчувалі падобны сум. І ратаваліся ад яго, збіраючыся разам, каб паразмаўляць на роднай мове, на блізкія тэмы, адчуць сябе хаця б трошачкі ў сваім коле.
Таму дыяспары ва ўсім свеце — вельмі важныя асяродкі ўзаемападтрымкі і да таго ж — вялікая сіла.
— Але ж у мінулым стагоддзі ў Аргентыне была і моцная дыктатура. Ці параўноўвалі вы яе з беларускай?
— Калі мы былі там, аргентынцы якраз святкавалі юбілей вызвалення ад дыктатуры. Гэта было вялікае свята — 40 гадоў дэмакратыі.
Але тая дыктатура, на мой погляд, моцна адрознівалася ад беларускай, бо гэта розныя рэгіёны з абсалютна рознай гісторыяй. Тагачасны аргентынскі ўрад змагаўся з камуністычнымі ўплывамі і вёў так званую «брудную вайну» са сваім народам. Людзей, якіх падазравалі ў сувязях з камуністамі, выкрадалі, катавалі і забівалі. Імёны ўсіх ахвяраў і нават дакладная іх колькасць невядомыя, але агульнапрынятая лічба — 30 тысяч тых, хто загінуў.
Важнай сілай у змаганні з хунтай быў рух «Маці плошчы Мая» — жанчыны, чыіх дзяцей выкралі і забілі. Яны пачалі збірацца на цэнтральнай плошчы Буэнас-Айрэса — плошчы Мая. Каб пазнаць адна адну, яны надзявалі белыя хусцінкі.
На іх быў вялікі ціск, арганізатарак таксама выкрадалі. Але іншыя працягвалі выходзіць кожны чацвер, нават пасля ўсталявання дэмакратыі — каб увесь час нагадваць пра сябе і сваіх забітых дзяцей. І выходзяць дагэтуль.
Я была на адным такім мітынгу: прыйшло каля ста чалавек і сярод іх — дзве вельмі старыя ўжо жанчыны ў белых хусцінках, якія казалі, што неабходна берагчы дэмакратыю, бо гэта вялікая каштоўнасць.
«Я не да канца магу назваць сябе эмігранткай, бо пакуль нідзе так і не пусціла карані»
— Што для вас самае цяжкае ў эміграцыі і што дапамагае?
— Я ўжо больш за тры гады за мяжой Беларусі і, напэўна, перажываю эміграцыю лягчэй, чым многія з маіх знаёмых. Мяне вельмі падтрымлівае пісанне. Я пішу па-беларуску, пра Беларусь і для беларускіх чытачоў, і гэта дапамагае не адчуваць адчай.
Вядома, на мяне часам накатваюць змрочныя думкі, але я стараюся тады сесці за камп’ютар і, напрыклад, пачаць разбіраць чарнавікі — і ад гэтага пакрысе робіцца лепш.
— Многім цяпер баліць беларуская павестка, навіны, а калі вы заўсёды ў іх...
— Калі ўвесь час сядзець у навінах, то, вядома, вельмі цяжка змагацца з болем і тугой. Нельга забываць, што адбылося і адбываецца дагэтуль, варта дапамагаць, калі такая магчымасць ёсць, але трэба таксама пераключацца.
Пісанне кніг для дарослых і дзяцей якраз дапамагае мне пераключыцца, бо калі я пішу, я думаю не пра навіны, а пра тое, што можа чакаць нас у будучыні. І мне здаецца, што я ствараю нейкі кавалачак беларускасці, якога яшчэ ніколі не было.
Гэта надае сэнс таму, што я раблю. Бо якой бы цяжкай ні была цяперашняя сітуацыя, мы мусім ствараць сваю павестку, сваё бачанне будучыні Беларусі, той вобраз, які будзе даваць нам надзею.
Калі казаць пра маю эміграцыю, то мне вельмі пашанцавала — я не мусіла з’язджаць тэрмінова. Спачатку я думала, што еду ўсяго на паўгода, і яшчэ некалькі разоў вярталася ў Беларусь, паступова дарабляла там нейкія справы.
Мабыць, гэта якраз і было самым цяжкім: прыехаць і потым з’язджаць зноў, не ведаючы, ці будзе магчымасць вярнуцца калі-небудзь яшчэ. Падчас апошняга прыезду — у жніўні 2022-га — я падазравала, што гэтым разам вярнуся няхутка. Гэта было вельмі цяжка.
— Некаторыя, хто так ездзіў, заўважалі, што хацелі дадому, а прыехаўшы, адчувалі, што дома быццам няма.
— Калі я прыехала пасля доўгай адсутнасці, я, вядома, заўважыла, што Беларусь змянілася — тыя ўражанні апісаныя ў адным з раздзелаў «Часу пустазелля». Я баялася, што па мяне прыйдуць, уздрыгвала ад кожнага руху за дзвярыма. Гэта было прыгнятальна.
Але нават падчас апошняй паездкі ў жніўні 2022 года я адчувала, што гэта мой дом. Доўгі час, нават ужо пішучы «Час пустазелля», я не магла выкарыстоўваць у дачыненні да сябе словы «эміграцыя», «эмігрантка».
З выдаўцом Андрэем Янушкевічам на прэзентацыі кнігі «Час пустазелля. Фота Аляксандра Драгавоза
Зрэшты, я і цяпер не да канца магу назваць сябе эмігранткай, бо пакуль нідзе так і не пусціла карані. Першыя два гады я жыла ў Польшчы, потым паехала ў Аргентыну і з таго часу надоўга нідзе не затрымліваюся. Цяпер я ў Аўстрыі.
Магчыма, тое, што я не пускаю карані — гэта мой пратэст супраць вымушанай эміграцыі. Разумею, што тое, як я цяпер жыву — гэта, мабыць, не зусім правільна.
У цэлым я настроеная досыць аптымістычна, але не хачу сябе падманваць, што хутка вярнуся ў Беларусь. Для нейкай раўнавагі, для фізічнага і псіхічнага здароўя было б напэўна лепш асесці недзе ў адным месцы. Але пакуль я ўнутрана гэтаму супраціўляюся. Мой дом — Беларусь, і іншага дому ў мяне пакуль няма.
«Мы мусім прайсці нашу дыктатуру, крок за крокам. Мусім ісці далей. І жыць»
— Ваш раман «Час пустазелля» увайшоў у шорт-ліст прэміі Гедройца. Гэта раман-дзённік, дзе вы спрабуеце асэнсаваць сённяшняе бясчассе, у якім жывуць беларусы. Што ў ім, на ваш погляд, самае страшнае і ці можна знайсці нешта добрае?
— Для мяне бясчассе — гэта перадусім пра тое, што многія з нас не могуць планаваць сваю будучыню. У многіх маіх сяброў і знаёмых, ды і ў мяне самой планы ёсць максімум на пару месяцаў. І ўсё. А да 2020-га ў мяне былі планы на некалькі гадоў наперад. Фінансавыя, творчыя, прафесійныя.
Хтосьці з нас захрас у 2020-м, хтосьці — у 2022-м. І гэта таксама бясчассе. Самае страшнае для мяне ў ім — гэта, безумоўна, пакуты людзей. У Беларусі пакутуюць у турмах, ва Украіне пакутуюць на вайне. Вядома, кепскага больш, і добрае яго ніякім чынам не ўраўнаважвае.
Але калі казаць пра добрае, то я разумею, што пасля свайго ад’езду ў 2021-м атрымала шмат новых ведаў, пазнаёмілася з вялікай колькасцю цудоўных людзей. Усур’ёз пачала пісаць кнігі для дарослых, чаго не рабіла да 2020-га — тады я толькі перакладала і пісала для дзяцей. І я вельмі цаню гэтыя набыткі.
Мы не можам выбіраць час, у які жывём. Зрэшты, многія жылі да нас і жывуць цяпер у нашмат горшых абставінах. І войны, і дыктатуры былі заўсёды — мы не першыя і, на жаль, не апошнія, хто з гэтым сутыкаецца.
Гісторыя паказвае, што салідарнасць, узаемадапамога, жаданне трымацца разам — гэта тое, што ў такіх сітуацыях падтрымлівае. У любым горадзе, куды я трапляю, мне адразу робіцца лягчэй, калі я сустракаюся з беларусамі.
Калі мне цяжка, я думаю пра людзей, з якімі адбываліся страшэнныя рэчы і якія, нягледзячы ні на што, жывуць далей. Я думаю, што гэта і ёсць рэцэпт: жыць далей. Прымаць тое, што з намі здараецца, і шукаць спосабы гэтаму супрацьстаяць. Мы мусім прайсці нашу дыктатуру, крок за крокам. У 2020-м беларусы зрабілі тое, што маглі. Таму сёння мы мусім ісці далей. І жыць.
— Калі памарыць, што заўтра можна вярнуцца ў свабодную Беларусь, то, абняўшыся з роднымі, што першае вы зрабілі б?
— Я б запісалася назіральніцай на наступныя выбары, каб тая сітуацыя, у якой мы аказаліся, не паўтарылася. Нават калі заўтра здарыцца цуд, і Беларусь стане свабоднай, у гісторыі ўсё адно нічога не змяняецца імгненна — любыя змены патрабуюць часу. І рэжымы, і людзі змяняюцца паступова. Нават калі ў нас усё будзе вельмі добра, гэта не значыць, што праз дзень не пачнецца адкат назад. Таму трэба заўсёды быць напагатове.
Напэўна, гэтаму мяне Аргентына і навучыла. Нават праз 40 гадоў пасля падзення дыктатуры яны памятаюць тое, што ў іх здарылася, і не перастаюць ставіцца да дэмакратыі як да таго, што патрабуе пастаянных высілкаў.
Дэмакратыя — гэта працэс. І мы мусім памятаць усё, што з намі адбылося, нават праз шмат гадоў, калі будзе здавацца, што дыктатура і рэпрэсіі больш ніколі не паўторацца.
