Як змяняецца стаўленне да беларускай мовы ў часы глабалізацыі? Што з сябе ўяўляе сучасная вясковая культура пасля працэсаў урбанізацыі? Як можна захаваць розныя дыялекты нашай мовы, калі іх носьбіты паступова знікаюць? На ўсе гэтыя і іншыя пытанні адказаў кандыдат гістарычных навук, этнолаг, дацэнт Акадэмічнага дэпартамента гуманітарных навук і мастацтва ЕГУ Сцяпан Захаркевіч.

Якое месца беларуская мова займае ў сучаснай культуры беларусаў?

Мова з’яўляецца важным элементам культуры чалавека. Мова стварае і ўсё жыццё карэктуе карціну свету чалавека персанальна, і магчыма, калектыўную для ўсяго грамадства. У традыцыйным грамадстве мовы простых людзей насілі яркі лакальны ці рэгіянальны характар. Агульная мова была характэрная для эліт, аднак яна магла быць «іншаземнай»: французская для англійскай сярэднявечнай эліты і рускай арыстакратыі XIX ст., нямецкая для ўсіх рэгіёнаў Аўстра-Венгерскай імперыі... У мадэрны перыяд праз агульную адукацыю, войска і СМІ стваралася адзіная літаратурная нацыянальная мова для шмат якіх народаў.

Беларуская мова доўгі час у Расійскай імперыі, а потым і ў БССР у складзе СССР маркіравалася як непаўнавартасная (акрамя кароткага часу беларусізацыі 1920-х гг.), таму асабліва падчас моцнай урбанізацыі 1960-х — 1980-х гг. вясковыя беларускамоўныя беларусы, пераязджаючы з вёсак у горад (асабліва гэта датычылася абласных цэнтраў і Мінска) імкнуліся пазбавіцца беларускамоўнасці як правінцыйнасці, як таго, што не дае рабіць кар’еру ў рускамоўным свеце. Аднак, дарэчы, мясцовых гаворкавых рысаў пазбавіцца было значна цяжэй — што зараз моцна заўважна сярод сярэдняга і вышэйшага чыноўніцтва ў Беларусі.

Тым не менш у сучасным глабалізаваным і кансумерызаваным грамадстве беларуская мова (як, дарэчы, і шмат якіх іншых моваў) перастае мець важны нацыятворчы чыннік. Існуе шмат прыкладаў розных нацыяў з аднолькавай (дарэчы, усё роўна з заўважнай розніцай) мовай — англічане, амерыканцы, канадцы, аўстралійцы, новазеландцы; неверагодная колькасць гішпанамоўных нацый і іншых. На першы план выходзяць іншыя складнікі і чыннікі нацыянальных праектаў — ідэнтычнасць і ідэнтыфікацыі, нацыянальныя пантэоны герояў, руцінныя ці «халодныя» сімвалы (спорт, сцягі, выявы на банкнотах і г. д.).

Пры гэтым мова можа страчвацца, а можа захоўвацца, станавіцца важным элементам папулярнай культуры і адраджацца. Яна можа быць інструментам кансалідацыі супраць ворага (прыклад Ізраіля, зараз можна назіраць пэўныя падобныя памкненні ва Украіне), быць моднай і г. д. Пэўны час у другой палове 2010-х можна было назіраць моду на беларускую мову сярод моладзі, інтэлектуалаў. Яе падтрымлівалі маркетынгавымі кампаніямі рэкламных праектаў вядучыя брэнды. Аднак пераламіць калектыўны комплекс непаўнавартасці ў дачыненні да мовы гэтыя працэсы не паспелі і былі з большага згорнутыя. Пры гэтым змены ў дзяржаўнай моўнай палітыцы і падтрымка мовы могуць моцна змяніць сітуацыю. Насамрэч нацыянальная мова — вельмі складаны і важны элемент культуры чалавека, таму нават адмысловыя праекты па знішчэнні мовы могуць не спрацаваць, пакуль жывуць носьбіты гэтай мовы. Трэба звярнуць увагу на тое, што русіфікацыя ідзе больш за 200 год, аднак беларуская мова працягвае існаванне.

Як змянілася беларуская вясковая культура пасля працэсаў урбанізацыі ў ХХ стагоддзі?

Урбанізацыя моцна змяніла вёску. Праўда, трэба адзначыць, што акрамя урбанізацыі значны ўплыў аказалі калектывізацыя, тэхналагічныя рэвалюцыі і глабалізацыя ў цэлым.

Хаты на Палессі. Крыніца: mozyrxxvek.blogspot.com

У пачатку ХХ ст. большасць беларусаў жыло на вёсках і захоўвала ў большай ці меншай ступені так званы традыцыйны лад жыцця — рысы натуральнай гаспадаркі, кансерватызм, этнапедагогіку, традыцыйныя сямейныя мадэлі жыцця, моцны сацыяльны кантроль. Калектывізацыя і калгасны быт прынеслі патэрналізм, жорсткую ўладную іерархію, знікненне самастойнасці і ініцыятывы. Развіццё гаспадаркі і звязаная з ёй неабходнасць атрымліваць спецыяльную адукацыю па-за межамі вёскі, а таксама моцнае і шырокае развіццё адукацыі (асабліва сярэднеспецыяльнай, прафесійнай і вышэйшай) прывялі да атрымання шырокімі слаямі насельніцтва агульных, сучасных і урбанізаваных аб’ёмаў ведаў. З гэтай прычыны вялікая колькасць сельскага насельніцтва выязджала да гарадоў, знаёмілася з гарадскімі ўмовамі жыцця, здабыткамі, тэхналагічнымі інавацыямі, патрэбамі, а потым прывозіла гэта на вёску і паступова ўводзіла ва ўжытак. Гэта моцна змяніла ўсе асноўныя сферы культуры чалавека. Першай пачала змяняцца матэрыяльная культура. З самаробнага матэрыялу і адзення людзі сталі пераходзіць на пакупныя тканіны, а потым і на адзенне з крамаў. Гэта прывяло да знікнення ў 1930-я — 1960-я гг. традыцыйных комплексаў адзення беларусаў. Каля буйных гарадоў і прамысловых цэнтраў, чыгунак гэтыя працэсы пачаліся раней, нават у XIX ст.

 Крыніца: history-belarus.by

Таксама за ХХ ст. татальныя змены адбыліся з комплексам харчавання. Традыцыйная вясковая ежа (хлеб, кашы, бульба, гародніна) змяніліся на новую — «гарадскую», з сняданнем з кашы, гарбаты ці кавы з бутэрбродамі, абедам з «першага», «другога» і «трэцяга». Гэтыя змены адбыліся пад уплывам так званай сталоўкаўскай (ці Мікаянаўскай) ежы, якая праз горад і прамысловыя, а потым і калгасныя сталоўкі распаўсюдзілася ўсюды і мела аднолькавы стандарт.

Цалкам змяніліся заняткі людзей на вёсцы — сельская гаспадарка з індывідуальнай пераўтварылася ў калектыўныю і высокатэхналагічную. Рамяство і адыходныя промыслы замяніліся спецыялізацыяй і новымі прафесіямі. Гэта таксама змяніла паўсядзённую мадэль працы і жыцця, а таксама змяніла архітэктуру і планіроўку сядзібы.

 Крыніца: history-belarus.by

Значныя змены кранулі архітэктуру і планіроўку ўласна дома. Замест класічнага падзелу на «хату-сені» ці «хату-сені-хату» з’явіліся хаты з падзелам на пакоі і паступова — да катэджнай забудовы. Газіфікацыя 1990-х — 2000-х гг. правяла ў хаты гарачую ваду і санвузлы. Да 1950-х не было масавай электрыфікацыі ўласных дамоў. З’яўленне цэментных заводаў і новых тэхналогій распаўсюдзіла на вёсцы шыферныя дахі. Воцат і шкляныя слоікі і (з 1970-х гг.) і халадзільнікі (з 1980-х гг.) змянілі сістэмы захоўвання ежы. Радыё, а потым і тэлевізары (масава з другой паловы 1980-х гг.) пашырылі папулярную культуру, агульнасавецкія архетыпы і сімвалы, а таксама тэлевізар патрабаваў наяўнасць у доме асобнага пакоя для прагляду тэлеперадач з адмысловай мэбляй — «залу».

Барацьба з рэлігіяй і распаўсюд савецкай ідэалогіі прывялі да паступовага замяшчэння рэлігійных святаў савецкімі, а ў постсавецкую эпоху вынаходніцтвам традыцый, калі новыя святы «мімікрыравалі» пад старыя традыцыі, напрыклад, «Дажынкі».

Пад уплывам адукацыі і эмансіпацыі этнапедагогіка і традыцыйныя мадэлі арганізацыі сям’і сталі змяняцца і трансфармавацца. Шматдзетныя сем’і з традыцыйным полавым і ўзроставым падзелам працы і невялікім адсоткам разводаў змяняліся на сучасныя сем’і з адным-двума дзецьмі, раўнапраўным падзелам працы і агромністым адсоткам разводаў.

 Крыніца: history-belarus.by

Усё гэта прывяло да замены традыцыйнай культуры беларусаў вясковай культурай (1970-х — 1990-х гг.), потым сучаснай культурай прыгарадаў ці загарадаў (2000-я). Сельская культура Беларусі фактычна знікла.

Ці будзе слушна казаць, што цяпер «жывая» (аўтэнтычная па гучанні) беларуская мова ўласціва ў працэнтнай колькасці выключна вясковым жыхарам?

Доўгі час менавіта беларуская вёска была крыніцай беларускай мовы. Па сутнасці, большасць беларускіх пісьменнікаў і паэтаў былі ці выхадцамі з вёсак ці чэрпалі там натхненне. Падтрымка беларускай мовы ажыццяўлялася з вёскі — гараджане прыяжджалі дадому на вёску і аднаўлялі свае кампетэнцыі, супрычыняліся да жывога маўлення. Тое самае датычылася мясцовых гаворак. Зараз сітуацыя цалкам змянілася — праз урбанізацыю катастрафічна змяніўся адсотак вяскоўцаў (носьбітаў беларускай мовы), праз адукацыю і глабалізацыю страчваюцца гаворкі, а пашыраецца менавіта беларуская літаратурная мова. Крыніцай беларускай мовы становіцца горад (студэнцтва, інтэлектуалы, культуртрэгеры).

Мы назіраем функцыянальную змену выкарыстання беларускай мовы — ад неабходнай і адзінай мовы камунікацыі на вёсцы (з моцнымі мясцовымі гаворкавымі асаблівасцямі), яна становіцца «сітуацыйнай» мовай для большасці беларусаў (адказы на пытанні мінакоў; чытанне нейкіх тэкстаў, аб’яў і рэкламы; запаўненне нейкай колькасці дакументаў справаводства; вывучэнне беларускай мовы і літаратуры ў школе і ўніверсітэце) і мовай «паўсядзённага маўлення» для, на жаль, невялікай групы беларусаў.

Трэба разумець складанасць гэтага пытання, таму што нягледзячы на невялікую рэпрэзентацыю беларускай мовы ў публічнай прасторы, у адпаведнасці з перапісам 2019 г. у Беларусі 61,2% грамадзян вылучылі яе як родную мову.

Са знікненнем носьбітаў пэўных беларускіх дыялектаў паступова знікаюць і дыялекты. Якім чынам, на ваш погляд, можна захаваць розныя беларускія дыялекты як часціну нашай культуры?

Існуе шмат лакальных, мясцовых беларускіх гаворак, а таксама вылучаюць 4 групы гаворак у Беларусі. Праз урбанізацыю, унутраную міграцыю мы паступова страчваем некаторыя лакальныя гаворкі. Гэта звязана з фізічным знікненнем носьбітаў, са звужэннем сферы выкарыстання побытавых сітуацый з гаворкамі. Моцна ўздзейнічаюць на гэта агульная сярэдняя адукацыя, СМІ і глабалізацыя ў шырокім сэнсе. Аднак краязнаўцы, мясцовыя неабыякавыя людзі, даследчыкі і інш. імкнуцца захаваць уласна слоўнік гаворак, звярнуць на іх увагу мясцовых жыхароў, растлумачыць носьбітам каштоўнасць іх гаворак і інш. У байнэце шырацца розныя фільмы і цыклы перадач пра розныя лакальныя гаворкі.

Адзін з самых знакамітых беларускіх філолагаў Фёдар Клімчук, спецыяліст па гаворках Палесся (сам уласна з вёскі Сыманавічы Драгічынскага раёна Брэсцкай вобласці), напрыклад, пераклаў на заходнепалескую гаворку сваёй вёскі Новы Запавет (вядомая «Палеская Біблія»), некаторыя творы Гамера і інш. Такім чынам ён не проста захаваў гэтую моўную традыцыю, а пашырыў межы яе выкарыстання. На маю думку, мясцовыя ініцыятывы могуць стаць добрым падмуркам для захавання, а можа нават і развіцця гэтых традыцый. Дарэчы, сам Фёдар Клімчук узгадваў, што пасля вайны на Беларусі існавала негалосная забарона выкарыстоўваць гаворкі — лічылася, што гэта перажытак мінулага.

«Палеская біблія» Крыніца: vk.com

Адзенне, як і розная прадукцыя з беларускімі арнаментамі, карыстаецца добрым попытам. Як вам здаецца, гэта сведчыць пра часовую моду ці пра тое, што нацыянальная культура незалежна ад часу будзе займаць важнае месца ў жыцці беларусаў?

Культура любога народа мае фундаментальны характар. Яе знікненне, як сведчыць гісторыя, звязанае з фізічным знішчэннем народа. Страта канкрэтнай культуры — гэта катастрофа сусветнага маштабу, таму што чалавецтва губляе ўнікальныя рэчы, якія ніхто і нідзе больш не паўторыць менавіта так — погляд на свет, экалагічныя мадэлі суіснавання з прыродай, фальклор, этыка і мараль.

Крыніца: history-belarus.by

Беларуская культура — гэта ўнікальны беларускі досвед жыцця, погляд на свет, сукупнасць маралі і пэўных уяўленняў, якія беларусы стваралі і развівалі шмат стагоддзяў. Яны маюць універсальную каштоўнасць, безумоўна.

Аднак у першую чаргу беларуская культура патрэбна ўласна беларусам. Гэта стыхія, у якой яны жывуць.

Гэта не толькі мастацтва і літаратура, нейкія знакамітыя рэчы з нацыянальнага пантэону. Самае галоўнае — гэта руціна жыцця, безліч сімвалаў, пабытовых нюансаў і момантаў, якія зразумелыя толькі беларусам, якія выкарыстоўваюць толькі беларусы, якія патрэбныя толькі беларусам. Менавіта гэтыя нюансы і ствараюць беларускія ідэнтычнасці — беларускасць. Усё тое, што нашаму намыленаму воку незаўважна, што кідаецца ў вочы турыстам і іншаземцам — бульба і дранікі, шуфляда і МА-ЛА-КО, працавітасць і дысцыплінаванасць, пакорлівасць, эгацэнтрызм і шмат яшчэ чаго.

Нацыянальная культура заўсёды будзе карыстацца попытам, пакуль будуць жыць беларусы.

Кацярына Луцэвіч, budzma.org