У часы навучання ва ўніверсітэце, калі на “Кніжны кірмаш” я зазірала гэтак жа часта, як цяпер на сайты flibusta.net ці amazon.com, я любіла выбіраць кнігі па назве. Зразумела, далёка не ўсе кнігі, якія прыцягвалі маю ўвагу назвай, я купляла, некаторыя ж купляла, але не толькі пад уплывам назвы, а і з іншых прычынаў (вядомае імя аўтара, выпадкова пачутая недзе згадка і г.д.). Цяжка сказаць, наколькі высокі каэфіцыент карыснага дзеяння ад такога спосабу выбіраць сабе чытанне. З набытых гэткім чынам трох кніг, якія я цяпер прыгадваю — “Снег на кедрах” Дэвіда Гутэрсана, “Мяне завуць чырвоны” Архана Памука і “Орыкс і Драч” Маргарэт Этвуд, — мне спадабалася толькі адна. Зрэшты, калі б ва ўніверсітэцкай праграме мне ў тыя часы падабалася ажно адна кніга з трох, маё жыццё цяпер магло б быць зусім іншым.
Кніга Аляксандра Лукашука “Зкімбы-зымбы” (“Кнігазбор”, 2013) прыцягнула маю ўвагу менавіта сваёй назвай, самай дзіўнай з тых, з якімі я сутыкалася за апошні час, і мне захацелася пра гэта пагаварыць. Захацелася настолькі, што я села і прачытала кнігу ад самага пачатку да самага канца. Яе назва ўвасабляе тое, што я са сваёй цікавасцю да кніганазывання больш за ўсё не люблю: па-першае, пра кнігу яна не гаворыць абсалютна нічога, па-другое, у ёй адразу адчуваеш нейкую ці то метафару, ці то канцэпцыю, дарагую сэрцу аўтара, але такую хітрую, складаную і прыватную, што ты амаль баішся кнігу разгортваць: а раптам апроч гэтай ці то метафары, ці то канцэпцыі там нічога няма? Беручы кнігу з такой назвай у рукі, падсвядома хочаш напісаць пра яе кепска.
Выраз “зкімбы-зымбы” адразу цягне за сабой шэраг афрыканскіх асацыяцыяў. А зараз паглядзім, як аўтар паспрабуе апраўдацца, напісаўшы прадмову да адной з частак кнігі: “У перакладзе з адной паважанай мовы “зкімбы” азначае “чаму б не напісаць пра сяброў”. Бо што толку чакаць радасную ці сумную нагоду, да таго ж невядома, хто будзе пісаць першым. Прынцып такі: з кім бы, калі што якое, хацеў апынуцца на выспе. Ці ў турме. Ці ў Парыжы. Аказалася, з некаторымі па ўсіх гэтых адрасах — “зымбы”. У перакладзе — як дома”. На 54 старонцы мы ўсё ж разумеем, што гэта было не проста так. Хаця усё, што прачыталася да гэтага, з акрэсленай назвай тэмы выпадае.
Чытанне кнігі пад назвай “Зкімбы-зымбы” не магло быць простым. Як ужо згадвалася вышэй, я ўзяла яе ў рукі з мэтай напісаць пра яе кепска, і спачатку яна ўсе мае чаканні апраўдвала. Першая частка, прысвечаная сямейным і дзіцячым гісторыям, і другая — фрашкі з дарослага жыцця, кожная з якіх заканчваецца чымсьці накшталт маралі, зрабілі на мяне вельмі супярэчлівае ўражанне. Першая частка бачыцца мне такім полем змагання аўтара з самім сабой: спрабуючы расказваць свае гісторыі літаратурна, ён увесь час вяртаецца да гісторыі і журналістыкі (“арсенал са скрадзенай зброяй рос, як сілы Варшаўскага дагавора”). Праз пераскокванне ад цётчыных падушак да ГУЛАГу аповед пачынае рассыпацца, і выніку гісторыі амаль не запамінаюцца. У адрозненне ад гісторыяў, расказаных у другой частцы, — акурат яны запамінаюцца вельмі лёгка і могуць потым пераказвацца як анекдоты.
Вяртаючыся да канцэпцыі кнігі, мушу сказаць, што ў выніку нават яе складанай і цьмянай назвы не хапіла на тое, каб абгрунтаваць прысутнасць пад адной вокладкай такіх розных тэкстаў: успамінаў, анекдотаў з жыцця, сяброўскіх партрэтаў, быкаўскіх інтэрв’ю, лістоў і каментароў да іх. Больш за тое, кожная частка кнігі мае, так бы мовіць, уласны стыль: першая частка — гэта плынь мінулага, якая часам ператвараецца ў плынь свядомасці і нясе аўтара з тэмы на тэму, і ты нават часам не паспяваеш заўважаць, як з Берасця пераскокваеш на Берыю, другая — простыя і забаўныя гісторыі з жыцця, трэцяя і чацвёртая — нататкі пра сяброў і знакамітасцяў, далей — Быкаў (і зноў жа аўтар кнігі). Патэнцыйную аўдыторыю гэтай кнігі я б вызначыла наступным чынам: 1) тыя, каму цікавая асоба аўтара; 2) тыя, каму настолькі цікавыя апісаныя ў кнізе часы (збольшага 80-90-я гады мінулага стагоддзя, але не толькі), што яны гатовыя прымірыцца з пастаяннай прысутнасцю ў кнізе асобы аўтара. Думаю, сюды можна дадаць і трэцюю катэгорыю чытачоў: тых, хто натрапіў на кнігу ў пошуку прыватнай гісторыі, то бок гісторыі, якую чалавек расказвае пра сваё жыццё і якую многія з нас ахвотна пагаджаюцца выслухаць. Таму што цікава. І тое, як іншыя бачаць свет, і тое, як гэта ўсё было ў іх — дзяцінства, юнацтва, вандроўкі, радасці і нягоды. Са здзіўленнем для сябе я заўважыла, што чытаю кнігу з цікавасцю, акурат на частцы пад назвай “Зкімбы-зымбы” — там аўтар акурат і піша пра сяброў. Мне вельмі падабаецца менавіта такі аповед — цёплы аповед пра сяброў. Далей, у наступнай частцы, дзе расказваецца пра знаёмства з Арсеніем Таркоўскім, Верай Рыч ці Іосіфам Бродскім і іншымі, гэтая цеплыня і прыватнасць, вядома ж, знікаюць, а замест іх з’яўляецца пафас (“…бо ўсе, каму дарагая беларуская паэзія і свабода, ведаюць, што разам яны перакладаюцца як вера, няважна, з вялікай ці малой літары, бо чытаецца і чуецца заўсёды з вялікай” — “Вера Рыч, чалавек танца”). Але акурат у гэтым аўтара можна зразумець: усе, апроч аднаго, героі тых гісторыяў ужо памерлі.
А вось пра тую палову кнігі, якая прысвечаная Васілю Быкаву, я нічога казаць не буду. Шкада толькі, што Быкаў не згадваецца ў анатацыі, — а інакш кнізе было б прасцей трапіць да чацвертай катэгорыі чытачоў, якім яна будзе цікавая. Працытую хіба што ўрывак з ліста Быкава, які абвяргае тое, з чаго гэтая нататка пачыналася: “…назва мае другараднае значэнне; раней гэта было прадметна, цяпер болей метафарычна (такая мода), але адзіна важны змест. Хаця цяпер і змест страчвае сэнс і называецца — тэкст”. Мне здаецца, гэта самае трапнае вызначэнне для кнігі Аляксандра Л. Ва ўсіх сэнсах — і добрым, і дрэнным.
Ганна Янкута