Дзякуючы стогадоваму юбілею пра Беларускую Народную Рэспубліку і яе стваральнікаў сёння пішуць вельмі шмат. Бадай, кожны гісторык, публіцыст ці літаратар ужо паспеў выказаць сваё меркаванне наконт ролі БНР у гістарычным лёсе Беларусі і беларусаў. Гэта цалкам натуральна, бо мара айцоў-заснавальнікаў БНР пра адбудову незалежнай дзяржавы і ўласны шлях народа ўсё ж здзейснілася ў поўнай меры, хай сабе гэта адбылося і не пры іх жыцці.
Але за прафесійнымі дыскусіямі аб палітычных і юрыдычных акалічнасцях стварэння БНР і яе прызнання ці непрызнання суседзямі, за пафаснымі абмеркаваннямі ролі гэтай падзеі ў і гісторыі Беларусі і ў агульнаеўрапейскім гістарычным працэсе крыху губляюцца вобразы тых людзей, якія выношвалі і ўвасаблялі ідэю беларускай дзяржавы. Дакладней, нават не губляюцца, а паціху бранзавеюць. Браты Луцкевічы, Язэп Лёсік, Вацлаў Ластоўскі і шмат хто з дзеячаў БНР даўно ператварыліся ў сімвалы нацыянальнага адраджэння і будаўніцтва, а іх постаці ўяўляюцца ў выглядзе помнікаў, хай пакуль гэтыя помнікі яшчэ і не ўсталяваныя.
Аднак усе яны былі жывымі людзьмі, прычым людзьмі, якія мусілі не толькі і не столькі задумвацца аб лёсах народу, колькі штодзённа, калі не штогадзінна, вырашаць канкрэтныя пытанні дзяржаўнага будаўніцтва, найчасцей у самых неспрыяльных для гэтага ваенна-палітычных умовах.
Адным з надзвычай істотных пытанняў у працэсе стварэння і функцыянавання дзяржаўных органаў Беларускай Народнай Рэспублікі была распрацоўка ўласнай сімволікі. І гэта не толькі герб і сцяг, але і паштовыя маркі, пячаткі і бланкі асобных органаў улады, узнагароды і шмат чаго яшчэ. Дзяржаўная сімволіка – гэта адначасова і прэзентацыя сябе і сваіх каштоўнасцяў, і своеасаблівая рэфлексія.
Вывучэнне сімволікі БНР яшчэ толькі пачынаецца, таму кожны новы дакумент, датычны гэтага пытання, надзвычай цікавы. Адзін такі дакумент цяпер экспануецца на выставе «1918: БНР – Ідэя. Край. Дзяржава», якая адкрылася ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь дзякуючы намаганням яе куратара Аляксандра Зімніцкага.
Што ж гэта за дакумент? Гэта пасведчанне за нумарам 55, выдадзенае 12 студзеня 1920 года вайсковаму ўрадніку Мікалаю Сару культурна-прасветным аддзелам Беларускай вайсковай камісіі, у тым, што ён праслухаў трохтыднёвыя курсы беларускай мовы і беларусазнаўства. Пасведчанне падпісанае шэфам культурна-прасветнай камісіі БВК Сымонам Рак-Міхайлоўскім і засведчанае пячаткай арганізацыі. Але ўвагу дакумент прыцягвае не толькі і не столькі гэтым.
Бланк пасведчання – сапраўдны твор мастацтва. І гэта не дзіва, бо яго аўтар – не хто іншы, як Язэп Драздовіч! Мяркуючы па наяўных подпісах, бланк пасведчання быў створаны мастаком у 1919 годзе. У гэты час (з сярэдзіны мая 1919-га да снежня 1920-га) Язэп Нарцызавіч жыў і працаваў у Мінску. За гэты перыяд там некалькі разоў змянялася ўлада. Спачатку ў ліпені 1919-га бальшавікі пакінулі горад, і ўжо 8 жніўня яго занялі польскія войскі. А праз год, у ліпені 1920-га, бальшавікі зноў занялі пакінутую палякамі беларускую сталіцу. Нягледзячы на бурлівыя змены ваеннай і палітычнай абстаноўкі і непрадказальныя, а часцяком і трагічныя абставіны жыцця, дзеячы беларускага нацыянальнага руху ні на хвіліну не спынялі сваёй працы на карысць Бацькаўшчыны. Натуральна, што, апынуўшыся ў Мінску, Язэп Драздовіч не мог не ўключыцца ў культурнае жыццё горада.
Вядома, што цягам мінскага перыяду жыцця Драздовіч працаваў выкладчыкам малявання ў беларускіх школах і гімназіях, мастаком-афармляльнікам тэатральных імпрэзаў і кніжных выданняў. На жаль, большасць твораў гэтага часу не захавалася ці, прынамсі, пакуль застаецца неідэнтыфікаванай у архіўных і музейных зборах. Разам з тым вядома, што Язэп Нарцызавіч паслядоўна супрацоўнічаў з літаратурна-выдавецкім аддзелам Народнага камісарыята асветы Літоўска-Беларускай ССР, Беларускай школьнай радай Міншчыны, пасля перайменаванай у Цэнтральную Беларускую школьную раду (узначальваў яе, дарэчы, усё той жа Сымон Рак-Міхайлоўскі), літаратурным выдавецтвам ССРБ.
Можна ўпэўнена меркаваць, што бланк пасведчання быў створаны Драздовічам на замову Беларускай школьнай рады Міншчыны. Такія дакументы выдаваліся не толькі слухачам курсаў беларускай мовы і беларусазнаўства, арганізаваных культурна-прасветным аддзелам Беларускай вайсковай камісіі. Гэткія ж дакументы атрымлівалі выпускнікі мінскіх беларускіх настаўніцкіх курсаў, выпускнікі двухмесячных беларускіх настаўніцкіх курсаў у Слуцку. Магчыма, аформленыя Язэпам Драздовічам пасведчанні прызначаліся для ўручэння выпускнікам усіх беларускіх адукацыйных устаноў. Адказ на гэтае пытанне застаецца справай будучыні.
Бланк пасведчання надзвычай багата арнаментаваны расліннымі матывамі. Але ключавое месца ў яго мастацкай канцэпцыі займае выява Пагоні і шэсць партрэтаў выбітных дзеячаў беларускай культуры. Менавіта гэтыя партрэты, на маю думку, найбольш цікавыя і каштоўныя. Каштоўныя яны не толькі ў мастацкім плане, але і ў сэнсе разумення сімволікі БНР, бо выбар нацыянальных герояў – таксама неад’емная частка фармавання сістэмы дзяржаўнай сімволікі. У якасці асобаў, якія мусілі сімвалізаваць гонар і годнасць нацыі, былі адабраныя:
– «Доктар Францішк Скарына родам з Полацку
Бел. Вучоны, перакладчык і выдавец бел. Бібліі – 1517 г.»;
– «Бел. Пясьняр Ян Баршчэўскі. Р. 1790 г.»;
– «Вінцук Дунін-Марцінкевіч. Б. пісьмен. Рад. 1807 г.»;
– «Бел. пясьняр Фран. Багушэвіч. † 1898 г.»;
– «Янка Лучына (Іван Няслухоўскі) пясьняр бел.»
– «Каганец» К. Кастравіцкі † 1918 г. Бел. пісьменьнік»
Відавочна, што мастацкая канцэпцыя афармлення пасведчання мусіла адлюстроўваць не толькі эстэтычныя погляды самога Язэпа Драздовіча, але і пэўную нацыянальную ідэалогію, матэрыяльным увасабленнем якой быў гэты дакумент. Фактычна, асобы, чые твары знайшлі сваё месца на пасведчаннях, якія выдаваліся Беларускай школьнай радай Міншчыны і Беларускай вайсковай камісіяй, складаюць своеасаблівы нацыянальны пантэон Беларускай Народнай Рэспублікі, пантэон маладой нацыі, якая толькі пачынала фармаваць уласную ідэалогію і шукала ў далёкім і нядаўнім мінулым асобаў, якія мусілі стаць прыкладам для сучаснікаў і наступных пакаленняў.
Для нас сённяшніх нацыянальны пантэон узору 1919 года выглядае крыху нязвыкла і больш нагадвае змест падручніка па літаратуры. Але ў гэтым ёсць велізарная заслуга саміх стваральнікаў гэтага пантэона – айцоў беларускай дзяржаўнасці, як у форме БНР, так і ў форме беларускай савецкай рэспублікі. Сваёй тытанічнай самаахвярнай працай і трагічнымі лёсамі яны шмат у чым зацямнілі постаці сваіх папярэднікаў, якіх яны лічылі прыкладамі для пераймання, і самі занялі першыя месцы ў нацыянальным пантэоне Беларусі.
Пасведчанне слухача курсаў беларускай мовы і беларусазнаўства, арганізаваных культурна-прасветным аддзелам Беларускай вайсковай камісіі, гэтаксама як і шматлікія іншыя ўнікальныя дакументы, датычныя дзейнасці Беларускай Народнай Рэспублікі, можна пабачыць на выставе «1918: БНР – Ідэя. Край. Дзяржава» ў Нацыянальным гістарычным музеі Рэспублікі Беларусь.
Мікалай Плавінскі
