У Акадэміі навук распавялі пра план барацьбы супраць чорных капальнікаў ажно да 2027 года. Гаворка пра забарону «металашукальнікаў» ды закрыццё сайтаў, дзе можна набыць гістарычныя артэфакты. Дапаможа?..

Манеты. Фота ілюстратыўнае — з сацыяльных сетак

Шмат гадоў таму з нечым падобным ужо выступаў Ігар Марзалюк. Справа скончылася нічым: размовамі па тэлевізары. Ніводзін участковы не ведаў, што рабіць з капальнікам, якога ён сустрэў на полі «за работай». Але за справу ўзяўся дырэктар Інстытута гісторыі Вадзім Лакіза, вядомы звальненнямі нелаяльных супрацоўнікаў.

Вадзім Лакіза, кіраўнік Інстытута гісторыі пры АН Беларусі

Цяпер, у час татальных забаронаў і крыміналізацыі ўсяго на свеце, цалкам магчыма, што вынік усё ж будзе... Але — які?

«А што мы парушаем? Мы ратуем!..» 

Ці ёсць праблема? Ёсць. Фібулы, накладкі, сякеры, медальёны, крыжыкі і біжутэрыю часоў Русі ці ВКЛ без праблем можна набыць у сеціве. Паламаны бронзавы наканечнік стралы можа каштаваць... 30 рублёў. Менш за 10 еўра. Лічы, пара кубкаў кавы ў Вільні. А гэта нават не Русь, а часы Перасялення народаў, перыяд у нас зусім малавядомы... 

Паламаны бронзавы наканечнік стралы коштам пару кубкаў кавы (скрыншот)

І гэта не дарк-нэт, а легальныя сайты: з якіх яшчэ і падаткі адлічваюцца ў бюджэт РБ. Для Заходняй Еўропы, той самай Польшчы, гэтая сітуацыя немагчымая. Тут «дзікі час» пошуку артэфактаў даўно мінуў. Заканадаўства наладжанае: недзе лепш, недзе горш, яшчэ і з папраўкай на прыватную ўласнасць на зямлю. Але яно — заканадаўства — ёсць. І працуе. 

«А што мы парушаем? Мы ратуем!..» — можна пачуць ад капальнікаў з Беларусі. Гэта так званыя «палевікі». Выйшаў сабе ў поле і ходзіш. Капаеш не курган ці гарадзішча, а калгаснае поле. Нават не парушаеш стратыграфіі аб’екту: гэта ворны слой. Калі нейкі курган тут і быў, то трактары даўно ўсё знішчылі. Перавярнулі безліч разоў, бо — штогод. Тыя манеткі і крыжыкі, якія выцягвае капальнік, без яго з часам разбураць угнаенні — метал не вытрымае.

Створка энкалпіёна часоў Русі на продаж — на адным з беларускіх сайтаў

«Пара кубкаў кавы»...

У той жа час, любы выняты з глебы прадмет парушае тапаграфію. Большасць капальнікаў не занатоўваюць, дзе і што знайшлі. Тым больш, не распавядаюць навукоўцам. Так, прадмет губляе навуковую каштоўнасць на 90%. Бо няясна, адкуль ён. Калі гэта гузік часоў Царскай Расіі, то без розніцы. А калі не? Напрыклад, рынкавы кошт меднай манеты Баспорскага царства (гэта першыя стагоддзі да н.э.) — сімвалічны. Тыя самыя «пара кубкаў кавы», а мо і адзін кубак. Ля Чорнага мора іх знаходзяць тысячамі. 

Але кожная знаходка такой манеты ў нас — унікум. Гэта сведчанне кантактаў нашых продкаў з Баспорам ужо 2 000 год таму. Бяда ў тым, што капальнік, знайшоўшы такую манетку пад Полацкам — прадасць яе за 20 рублёў. Яе кошт такі самы, як і манеткі з Крыма ці Адэсы — сімвалічны. А пра тое, што манета «нашая» — ніхто ніколі ўжо не даведаецца.

Манета Баспорскага царства (ілюстратыўнае фота)

Тут я не кажу пра сапраўды ўнікальныя і самадастатковыя рэчы: пазалочаныя і пасрэбраныя фібулы, зброю, біжутэрыю... Здаецца, па некаторых кірунках прыватныя калекцыі ўжо даўно багацейшыя за дзяржаўныя зборы — і гэта не жарт. 

Навошта аддаваць гісторыю такой дзяржаве?

Дык што — трэба ўсё забараніць і перасаджаць «чарнушнікаў» — хаця б некалькі, для паказухі? Канфіскаваць калекцыі?.. Парадокс у тым, што беларускай археалогіі гэта не дапаможа. Бо яна і так у гаротным стане (вінаватыя тут зусім не «чарнушнікі»). А рынак сыдзе яшчэ глыбей пад лёд. Самыя цікавыя прадметы будуць «талкаць», напрыклад, у Расію — ціха і непублічна. Лакіза пра тое не даведаецца.

«Чорныя капальнікі». Ілюстратыўнае фота: gurb.mosreg.ru

Для нармалізацыі патрэбны — давер. Каб чалавек верыў дзяржаўным інстытутам і мог спакойна пазваніць у музей, знайшоўшы нешта цікавае (ведаючы, што яго не заграбуць у ізалятар). Патрэбны дыялог, круглыя сталы, легальныя таварыствы пашукавікоў, якія не хочуць развітвацца са сваім хобі: менавіта хобі, а не сродкам заробку.

У сучаснай Беларусі гэта немагчыма. Даверу няма — нідзе. А тая мадэль гісторыі, якую прапануе дзяржава разам з усімі сваімі музеямі і інстытутамі, гэта — сорам. Дык навошта аддаваць гісторыю такой дзяржаве?.. Што казаць, калі нават заслужаныя археолагі не могуць зразумець, што манаполія дзяржавы на гісторыю — зло. Так быць не можа. 

Спадчына, якая яшчэ застаецца пад зямлёй, знішчаецца з абодвух бакоў. З боку капальнікаў праз дылетанцтва. З боку дзяржавы — праз тое самае дылетанства. А яшчэ — адсутнасць чалавечага і тэхнічнага рэсурсу. Нельга ў 2025-м годзе капаць так, як у 1975-м... Гэта не навука, а смех. Таму, і тое, і тое — бяда. 

Самае лепшае, што можна зрабіць зараз для беларускай археалогіі, гэта проста замарозіць сітуацыю. Да лепшых часоў. Не лезці. Але хто гэта пачуе?..

Алесь Кіркевіч, Budzma.org