Як ствараецца і працуе калектыўная памяць? Як гэты феномен уплывае на рэальнасць у Беларусі і іншых краінах? Якім чынам падманваюць масы, спрашчаючы сэнс гэтага тэрміна? Ці магчымая пазітыўная калектыўная памяць? Піша Аляксей Гайдукевіч.
Як ствараецца і працуе калектыўная памяць
Разглядаючы сучасны канцэпт калектыўнай памяці неабходна адзначыць, што ён не з’яўляецца нечым устойлівым. Уяўленні аб калектыўным мінулым сёння могуць змяняцца цягам нават жыцця аднаго пакалення, пераразбірацца. Бо ёсць у першую чаргу вельмі ўмоўным наборам каштоўнасцей і ўстановак, прасякнутых псеўдагістарычнымі фактамі і наратывамі. Які, па задумцы аўтараў, мае ўспрымацца масамі адназначна, без залішніх пытанняў.
Ужо больш за 100 год на фарміраванне калектыўнай памяці мэтанакіравана ўплывае ўся моц дзяржаўнай машыны ва ўсіх краінах. Гэта не толькі прапагандысты і настаўнікі, але і поп-культура, кінематограф, літаратура.
Напрыклад, відавочна, што інфармацыйная рэвалюцыя, звязаная з інтэрнэтам і паскарэннем перадачы і распаўсюду інфармацыі, кардынальна змяніла калектыўную памяць для мільярдаў людзей на планеце.
Ролю сённяшняй паскоранай інфарматызацыі можна параўнаць хіба з распаўсюдам нарматыўнай і адзінай сістэмы адукацыі, што таксама змяніла і ў пэўным сэнсе ўніфікавала ў розных краінах розную і па-свойму ўнікальную калектыўную памяць. Прыкметна павялічыўшы яе гарызонты да ўзроўняў чалавечых масаў, нашмат большых за ранейшыя сялянскія ці гарадскія грамады. У іх калектыўная памяць абмяжоўвалася досведам дзядоў-бацькоў, сацыяльнай групы ў пэўным рэгіёне і рэлігійнымі, міфалагічнымі ўстаноўкамі.
Крыніца: wordpress.com
Спробы стварэння такіх умоўных вялікіх супольнасцей, як нацыі, паставілі перад «архітэктарамі масаў» неабходнасць фарміравання памяці нацыянальных маштабаў. Якая б вырашала задачы па аб’яднанні людзей з розных сацыяльных класаў, рэгіёнаў краіны, часам з рознымі рэлігійнымі практыкамі, мовамі.
100–150 год таму такія задачы пачалі вырашацца выключна «навязваннем» дамінантнага набору міфаў, часткова гістарычна праўдзівых наратываў. Вядомыя факты, калі ў эпоху нацыянальнага Рамантызму ў розных краінах Еўропы пісьменнікі змянялі змест нават народных казак. Усё дзеля канструявання супольнай свядомасці вялікіх масаў людзей. З перспектывай на некалькі пакаленняў.
Адной з галоўных мэтаў такой сацыяльнай архітэктуры было і застаецца імкненне да матывавання грамадзянаў да супольнага эканамічнага суіснавання ў дзяржаве, сплаце падаткаў. А ў выпадку неабходнасці — удзелу ў войнах.
Як калектыўная памяць стае адзіным слушным дыскурсам
Другая сусветная вайна пакінула вялікі след не толькі ў гістарычных падручніках, але і ў калектыўнай памяці грамадзянаў розных краінаў. Пры гэтым, наколькі адрозніваліся паваенныя наратывы для «перазагрузкі» калектыўнай памяці народаў СССР, Заходняй Еўропы (асобна Нямеччыны і Італіі), настолькі аднолькавай была адсутнасць спробаў якаснага пераасэнсавання мінулых падзеяў. Хаця б дзеля даволі лагічнай мэты — перабудовы міжнароднай сістэмы адносінаў і ўнутрапалітычнага жыцця краінаў на кардынальна адрозных ад даваенных прынцыпах. Каб пазбегнуць нават верагоднасці ўзнікнення новай сусветнай вайны.
На ўсходзе кантынента філасофская палітычная думка апошня амаль 100 год была ў відавочным заняпадзе. Камандны апарат ставіўся да чалавечых масаў выключна як да матэрыялу для правядзення індустрыялізацыі, пакарэння суседніх народаў з выхадам на «сусветную рэвалюцыю».
Палітыка партыі дапускала толькі адзіна слушную калектыўную памяць «савецкага чалавека», з адным наборам шаблонаў.
Пасля Другой сусветнай вайны большасць установак калектыўнай памяці ў СССР і краінах «сацыялістычнага блоку» намагаліся засяродзіць выключна на падзеях 1941–1945, аздобіўшы гістарычныя падзеі купай міфаў.
Зведаўшы крах у халоднай вайне, СССР пакінуў пасля сябе прыблізна 150 млн «савецкіх людзей» з пачуццём калектыўнай траўмы, якая цягам некалькіх дзесяцігоддзяў цалкам пераўтварылася амаль у рэлігійны культ. З навязлівай мэтай — антызаходняга рэваншу любым коштам.
Неабходнасцю адпомсціць за памяць продкаў, «якія скарылі палову Еўропы», была і застаецца прасякнута вялікая доля поп-культуры і кінематографа ў РФ і Беларусі. Не кажучы ўжо аб палітычных заявах.
Такім чынам, сёння калектыўную памяць камандныя апараты на ўсходзе Еўропы выкарыстоўваюць выключна для таго, каб ламаць свядомасць цэлым пакаленням. Засмечваць розумы наратывамі, далёкімі ад дэклараваных маральна-этычных арыенціраў. Падмяняць праўду прапагандысцкімі тэорыямі дзеля кіравання масамі.
Крыніца: i.guim.co.uk
У заходняй палітычнай філасофіі, спалохаўшыся энтузіязму масаў, з якім яны ўспрымалі сусветныя войны, пайшлі адрозным ад усходняга шляхам. Больш складаным за эксплуатацыю нізкіх эмоцый, паразітаванне на страхах і нянавісці, як на ўсходзе кантынента. Але таксама малаканструктыўным.
У мэйнстрым трапіла накіданне на сучаснікаў комплексаў віны за дзеянні мінулых пакаленняў еўрапейцаў у дачыненні да каланізаваных народаў, меншасцей і г. д.
Ад памкненняў да дамінавання і падпарадкавання ў калектыўнай памяці на захадзе хіснулі шалі вагаў у бок атамізацыі грамадства. Таму заходнія палітыкі, знаходзячыся ў гэтым трэндзе, не былі гатовыя не толькі адзіным фронтам супрацьстаяць новай мілітарысцкай хвалі з усходу, але нават не здолелі своечасова разгледзець яе за мільярднымі кантрактамі на пастаўкі вуглевадародаў.
З усходу на захад дзесяцігодзе за дзесяцігоддзем рухаўся канцэпт на дамінаванне і падпарадкаванне, эксплуатуючы страхі ўнутры сістэмы і звонку. Не дзіўна, што на месцы разлому паміж заходнім і ўсходнім каштоўнаснымі палюсамі распачалася гарачая фаза супрацьстаяння. І пакуль грамадствы і дзяржавы не будуць падрыхтаваныя да пераходу на новыя падыходы да сацыяльных канструктаў, хвалі вайны будуць працягваць накатвацца.
Ці магчымая пазітыўная калектыўная памяць?
Відавочна, што тэндэнцыі ў сацыяльнай архітэктуры пры канструяванні калектыўнай памяці, калі дачыненне да яе стварэння мелі толькі адзінкі, яскрава прадэманстравалі сваю небяспечнасць для цэлых краінаў і нават чалавецтва.
У стагоддзе імклівага інфармацыйнага развіцця яны маюць быць перагледжаныя. Магчыма, у кірунку большай дэмакратычнасці ў сацыяльнай разбудове. Якую, безумоўна, трэба ствараць зараз па-новаму на прынцыпах пабудовы дамоўленасцей паміж рознымі групамі грамадства, без такой папулярнай зараз на захадзе культуры скасавання (кэнсэлінгу) і прасоўвання «адзінага слушнага» меркавання на ўсходзе Еўропы.
Толькі ў такім выпадку калектыўная памяць можа стаць неабходным сродкам для канструявання будучыні, а не агрэсіўным інструментам па ўдзеянні на эмоцыі масаў.
Аляксей Гайдукевіч, budzma.org
