Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата – кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і “пасланне ў бутэльцы” для нас сённешніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
15 сакавіка
У 1994 годзе была прынятая Канстытуцыя Беларусь.
Гэта была не першая канстытуцыя ў гісторыі краіны: раней былі Статуты ВКЛ, Канстытуцыя 3 Траўня 1791-га, Часовая канстытуцыя БНР, розныя рэдакцыі Канстытуцыі БССР…). Разам з тым, гэта была першая канстытуцыя незалежнай Беларусі. Прыняў яе Вярхоўны Савет.
Канстытуцыя 94-га году абвясціла Беларусь унітарнай дэмакратычнай сацыяльна-прававой дзяржавай. Асноўнай мэтай дзяржавы і яе структураў прагалошвалася “стварэнне ўмоваў для свабоднага развіцця асобы, рэалізацыі яе інтарэсаў ў рамках законаў”.
Канстытуцыя ўсталявала новую форму праўлення – прэзідэнцкую. Нагадаем, што да 1994-га ў Беларусі не было прэзідэнта: кіраваў Вярхоўня Савет, старшынём якога быў Шушкевіч. Канстытуцыя зацвярджала ў якасці дзярўных сімвалаў бел-чырвона-белы сцяг ды Пагоню.
Пазней Канстытуцыя некалькі разоў мянялася праз рэферэндумы 1995, 1996, 2004 гадоў. У 2020-м улады зноўку загаварылі пра чарговыя канстутцыйныя змены. Размовы пра вяртанне першай рэдакцыі – Канстытуцыі 1994-га – час почас вядуцца і дагэтуль.
16 сакавіка
У 1928 годзе загінуў Міхаіл Гурын-Маразоўскі.
У Першую Сусветную Гурын служыў у кавалерыі, пасля далучыўся да Чырвонай арміі, скончыў Акадэмію Генштаба. З 1921-га быў рэдактарам “Савецкай Беларусі”. Мог бы і далей рабіць кар’еру, але ў 1924-м пасланы ў Заходнюю Беларусь рыхтаваць паўстанне супраць палякаў.
Радыкальныя планы Гурына ўразілі камуністаў на месцах, а пасля нават і Менск запатрабаваў ягонага вяртання. Гурын адмовіўся – працягнуў нелегальную працу, адкрыў падпольную друкарню ў Вільні. Польскія ўлады заўважылі Гурына: арыштавалі па “Працэсе 56-і” над лідэрамі “Грамады”, але з часам адпусілі. Магчыма, здагадваліся, што заб’юць свае ж…
КПЗБ спраўды прыняла рашэнне пра ліквідацыю Гурына. Першы замах на яго адбыўся ў Гродне: Гурын быў падстрэлены, але збег і выжыў. Другі замах – у Вільні – быў больш удалым. Сімвалічна, што страляў у рэвалюцыянера ягоны ж гадаванец, малады камуніст Клінцэвіч.
17 сакавіка
У 1808 годзе нарадзіўся Сымон Канарскі.
Народжаны на Падляшшы сын збяднелага шляхціча, 23-гадовы Сымон стаў у шэрагі паўстанцаў 1830-1831 гадоў. У складзе корпусу генерала Хлапоўскага, Канарскі ўдзельнічаў у баях пад Гайнаўкай, Лідай, Вільняй. Паўстанне было задушанае: Сымон апынуўся на эміграцыі ў Францыі.
Здаецца, жыў бы сабе і жыў. Але там далучыўся да арганізацыі “Народная помства”, якая планавала ўзброеную экспедыцыю на Радзіму. Пасля некалькіх няўдалых спробаў пераходу мяжы, у 1835-м Канарскі ўсё ж трапіў у Расейскую імперыю. Там ствараў падпольныя ячэйкі, наладжваў стасункі з афіцэрамі віленскага, бабруйскага і берасцейскага гарнізонаў.
Канарскага выкрылі ды арыштавалі. Былі спробы ўцёкаў – няўдалыя. Яго катавалі, каб выкрыць усю падпольную сетку ды ўрэшце прыгаварылі да смерці. 11 сакавіка 1838 году 30-гадовага паўстанца растралялі, а цела пахавалі таемна, каб знішчыць усялякую памяць пра чалавека.
18 сакавіка
У 1932 годзе нарадзіўся пастар Эрнест Сабіла.
У часы вайны сям’я Сабілаў падтрымлівала сувязі з партызанамі Бабруйшчыны. Разам з тым, Сабілы былі вернікамі – пратэстантамі. Ужо ў 1951-м, калі Сабіла паступіў у Медуніверсітэт, яго арыштавалі за рэлігійную і нацыянальную агітацыю.
Сабіла сядзеў у “амерыканцы”, пасля ў турмах Расеі, лагерах Казахстану. Двойчы рабіў спробы ўцёкаў: як сам распавядаў, выжыў адно цудам: “Бягу, а кулі вжух-вжух па баках…” У 1956-м выйшаў, але праз год – зноўку апынуўся за кратамі. Сядзеў у Мардовіі, дзе пазнаёміўся з Браніславам Ржэўскім, Цімохам Вострыкавым, былымі жаўнерамі Рагулі.
Выйшаў на волю і вярнуўся ў Менск адно ў 1964-м. Там працягваў нелегальную прапаведніцкую дзейнасць, з якой змагалася КДБ. У 1988-м быў рукапакладзены ў пастары. У 1989-м як пастар зачытваў Біблію на першым з’ездзе БНФ. Ужо ў пенсійным веку будаваў евангельскі храм у Асіповічах. У 2019-м быў уганараваны медалём да 100-годдзя БНР.
19 сакавіка
У 1895 годзе нарадзіўся Тамаш Грыб.
Да беларускага руху далучыўся падчас вучобы ў Пецярбургу. Ваяваў на Румынскім фронце ў Першую Сусветную. Быў дэлегатам Усебеларускага з’езду ў 1917-м. Далучыўся да каманды БНР, стаў суаўтарам устаўных граматаў, а ў першым урадзе рэспублікі атрымаў партфель міністра земляробства.
Арыштоўваўся палякамі, пасля перабраўся ў Коўна, з часам – у Прагу. Працаваў з беларускімі асяродкамі, друкаваўся ў газетах. Скончыў філасофскі факультэт Карлава ўніверсітэту. У Празе стварыў Беларускае таварыства імя Ф.Скарыны, а ў 1930-х загадваў беларускім архівам у Празе.
Тамаш Грыб таксама вядомы сваімі амурнымі гісторыямі: у яго былі закаханыя Паўліна Мядзёлка і Палута Бадунова. Кабеты спаборнічалі, каму дастанецца сэрца Грыба, а падчас ягонай адсідкі ў польскай турме па чарзе насілі перадачы: кожныя прадстаўлялася ягонай жонкай.
20 сакавіка
У 1922 годзе памёр ад сухотаў Аляксандр Бурбіс.
Бурбіс належыў да плыні нацыянал-камуністаў, якія не бачылі вырашэння сацыяльнага пытання без нацыянальнага. Рэвалюцыянерам стаў яшчэ да 1917-га: арганізоўваў забастоўкі на Наваградчыне і ў Менску, ствараў прафсаюзы, арыштоўвася царскімі ўладамі. У турме захварэў на сухоты.
У 1917-м далучыўся да каманды БНР: быў консулам у Маскве. Пасля перайшоў у лагер камуністаў. Стаў намеснікам камісара замежных спраў, адным са стваралльнікам Чырвонага Крыжа ў БССР, друкаваўся ў “Савецкай Беларусі”.
Памёр у Менску. Пахавальная працэсія пераўтварылася ў сапраўдную дэманстрацыю: труну неслі з аркестрам з плошчы Свабоды да Старажоўскіх могілак. Над магілай Бурбіса Язэп Лёсік сказаў прамову, дзе параўнаў беларусаў з юдэямі, якія праз пустыню ідуць да Абяцанай Зямлі, а самога Бурбіса назваў прарокам.
21 сакавіка
У 1840 годзе нарадзіўся Францішак Багушэвіч.
Пасля Віленскай гімназіі Багушэвіч вучыўся ў Пецярбургу, быў выключаны за ўдзел у студэнцкім руху. Хутка пачалося Паўстанне 1863 году – Багушэвіч вярнуўся на Радзіму, ваяваў у атрадзе Нарбута, быў паранены. Пасля паразы паўстання выехаў ва Украіну, вярнуўся пасля абвяшчэння амністыі.
Багушэвіч працаваў у адвакацкай канторы. Яго называлі “сялянскім адвакатам”, бо бараніў у судах непісьменных вяскоўцаў, якіх дурылі ды абіралі царскія чыноўнікі. Паралельна друкаваўся ў часопісе “Край”.
Багушэвіч усё жыццё сутыкаўся з несправядлівасцю – адсюль радыкальны сацыяльны пасыл ягоных твораў. Сёння “Дудка беларуская” ды “Смык беларускі” могуць падавацца дэпрэсіўнымі, але гэта дух часу: на фоне тагачаснай рамантычнай і пастаральнай лірыкі, ягоныя творы былі рэвалюцыйным прарывам.
Маштаб асобы Багушэвіча пераацаніць цяжка. Гэта не толькі адзін з пачынальнікаў беларускай літаратуры, але і стваральнік падмурку нацыянальнай ідэі, заснаванай на ідэях свабоды і роўнасці.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
