Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.

Чытайце, думайце, рабіце высновы.

30 траўня

1942. Створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху

У гэты дзень 80 гадоў таму быў створаны Цэнтральны штаб партызанскага руху, які ачоліў кіраўнік ЦК КП(б)Б Панцеляймон Панамарэнка.

Фармаванне партызанскага і падпольнага руху прыпадае на самы пачатак вайны. Па першым часе ў яго ўваходзілі савецкія салдаты, якія апынуліся ў зоне нямецкай акупацыі, і мясцовыя жыхары.

Партызанскі рух у Беларусі прайшоў некалькі этапаў і з кожным разам набываў усю большую колькасць непасрэдных удзельнікаў або прыхільнікаў. Гэты фактар быў настолькі істотным, што ў снежні 1942 года быў створаны асобны Беларускі штаб партызанскага руху.

Беларуская партызанка ў часе вайны стала своеасаблівым брэндам БССР і па размаху была супастаўляльная хіба што з войскам югаслаўскіх партызанаў пад кіраўніцтвам Іосіпа Броз Ціта.

31 траўня

1792. Самараспусціўся Чатырохгадовы Сойм

У гэты дзень вальны сойм Рэчы Паспалітай, які адбываўся ў Варшаве з 6 кастрычніка 1788 года, самараспусціўся да перамогі ў вайне з Расіяй.

Пасля першага падзелу ў 1772 годзе Рэч Паспалітая знаходзілася пад моцным ціскам суседніх манархій, у першую чаргу расійскай. Краіне патрабавалася правядзенне радыкальных пераўтварэнняў, якія маглі б змяніць патавую сітуацыю. Чатырохгадовы Сойм стварыў перадумовы для выхаду з крызісу і эфектыўнага развіцця дзяржавы.

Былі змененыя асновы дзяржаўнага ладу, да ўдзелу ў кіраванні дапускаліся мяшчане, ухвалялася вайсковая рэформа. Радыкальнасць і прагрэсіўнасць крокаў рэфарматараў патрабавала значных ахвяр. І гэтымі ахвярамі сталі старыя парадкі і традыцыі.

А 3 траўня 1791 года была прынятая Канстытуцыя, якая была першай канстытуцыяй у сучасным разуменні ў Еўропе і другой у свеце. У яе аснове ляжыць амерыканская Канстытуцыя 1787 года, а таксама Дэкларацыя правоў чалавека і грамадзяніна 1789 года, якая была прынятая ў час Вялікай французскай рэвалюцыі. Дакумент прасякнуты ідэямі еўрапейскага Асветніцтва.

Нягледзячы на пазітыўныя зрухі, разам з тым Чатырохгадовы сойм прымусіў суседнія манархіі паспяшацца з падзелам і ліквідацыяй Рэчы Паспалітай.

1 чэрвеня

1434. Памёр Ягайла

У гэты дзень пайшоў з жыцця кароль польскі і вялікі князь літоўскі Ягайла, старэйшы сын Альгерда.

Галоўны палітычны ягоны ўнёсак — Крэўская унія, лёсавызначальнае пагадненне аб дынастычным саюзе паміж Польскім каралеўствам і Вялікім Княствам Літоўскім, якая была заключана ў 1385 годзе.

Праз год, у лютым 1836 года, Ягайла разам з братамі Карыгайлам, Свідрыгайлам, Вігандам і сваімі баярамі прыняў каталіцтва і атрымаў імя Уладзіслаў. А ўжо 18 лютага ён пабраўся шлюбам з Ядвігай і быў каранаваны на трон Польшчы пад імем Уладзіслаў II Ягайла.

У 1387 годзе Ягайла выдаў у Вільні першую грамату аб наданні прывілеяў баярам ВКЛ, якія прынялі каталіцкае веравызнанне. Гэта быў пачатак шчыльных інтэграцыйных працэсаў між дзвюма дзяржавамі.

Менавіта ў часы Ягайлы на гербе ВКЛ з’яўляецца той самы шасціканцовы крыж, які сведчыць пра хрост літоўцаў і адыход ад паганскіх традыцый, якіх яны ўпарта трымаліся да гэтага часу.

2 чэрвеня

1863. Расстраляны Міхал Цюндзявіцкі

Міхал Цюндзявіцкі — гэта жаўнер расійскай імператарскай арміі, які падчас паўстання 1863–1864 гадоў быў пакараны смерцю за агітацыю.

Сын маршалка Барысаўскага павета, 27-гадовы шляхціч быў вінаваты ў тым, што ў карчме ля вёскі Камень пад Барысавам чытаў сялянам адозвы Кастуся Каліноўскага ў той самай «Мужыцкай праўдзе».

Судовая справа цягнулася тры месяцы, і многія з неабыякавых мелі спадзеў на тое, што вырак не будзе жорсткім. І тым не менш выхаванца кадэцкай вучэльні прыгаварылі да расстрэлу.

Вырак быў прыведзены ў выкананне ў Мінску, гэта была першая такая смерць паўстанца. Мясцовыя жыхары прыходзілі на магілу забітага і прыносілі кветкі. Таму цела ягонае было перапахавана.

3 чэрвеня

1912. Завершана «Паўлінка»

У гэты дзень на хутары Акопы на Лагойшчыне Янка Купала паставіў апошнюю кропку ў камедыі «Паўлінка».

Паўліна Мядзёлка

«Паўлінка» — гэта гісторыя аб тым, як няўрымслівая дзяўчына хоча пабрацца шлюбам насуперак бацькоўскай волі. Гэта была не толькі першая камедыя, якую напісаў Янка Купала, але і першая п’еса ў яго бібліяграфіі.

Яна пабачыла свет асобным выданнем у Санкт-Пецярбургу ў знакамітым выдавецтве «Загляне сонца і ў наша аконца», якое займалася прамоцыяй тагачаснай беларускай культуры.

А ўжо ў студзені 1913 года «Паўлінка» была пастаўлена Алесем Бурбісам у Вільні сіламі Беларускага музычна-драматычнага гуртка ў рабочым клубе «Сокал».

Праз паўтары гады пасля першай пастаноўкі купалавую «Паўлінку» пабачылі і ў Беларусі. На паказе прысутнічаў не толькі сам аўтар, але і Паўліна Мядзёлка, якая выконвала ролю Паўлінкі. Менавіта ёй і быў прысвечаны гэты твор.

4 чэрвеня

1918. Надрукавана граматыка Тарашкевіча

У гэты дзень пабачыла свет першае выданне «Беларускай граматыкі для школ» Браніслава Тарашкевіча.

Яшчэ ў маладыя гады Браніслаў Тарашкевіч, які з 1911 года жыў і вучыўся ў Санкт-Пецярбургу, паставіў сабе вельмі амбітную мэту — стварыць першую беларускую граматыку. Справа гэтая вымагала значных высілкаў, таму цягнулася вельмі павольна.

Пры стварэнні граматыкі Браніслаў Тарашкевіч найперш браў за ўзор граматыкі рускай, польскай і чэшскай моваў. Але разам з тым ён хацеў максімальна падкрэсліць нацыянальную самабытнасць беларускай мовы, таму яе пісьмовы варыянт быў так не падобны да моваў суседзяў.

Выдадзеная ў Вільні «Беларуская граматыка для школ» вытрымала шэсць перавыданняў і першыя некалькі гадоў свайго існавання не зведала ніякай крытыкі з боку калегаў і апанентаў, што сведчыць пра высакаякасна зробленую працу. Менавіта па ёй доўгі час беларускія дзеткі вывучалі родную мову.

У 1921 годзе ў Берліне з камандзіроўкай знаходзіўся Зміцер Жылуновіч. Мэта паездкі — выданне беларускіх кніжак для Савецкай Беларусі. Адна з дзвюх кніг, якія былі надрукаваныя ў першую чаргу для патрэб БССР — граматыка Браніслава Тарашкевіча.

5 чэрвеня

1919. Пачынае выходзіць «Беларускае жыццё»

У гэты дзень пабачыў свет першы нумар «Беларускага жыцця» пад рэдакцыяй Францішка Аляхновіча.

Часопіс выдаваўся ў Вільні і Мінску ў 1919–1920 гадах лацінкай і кірыліцай. Рэдакцыя стаяла на дэмакратычных, можна сказаць «народніцкіх» пазіцыях з нацыянальным акцэнтам. З пэўным спадзевам глядзела на палітыку Юзафа Пілсудскага. Рэзка крытыкавала палітыку нямецкіх акупацыйных уладаў і бальшавікоў.

На старонках друкавалі агляд міжнароднага жыцця, навіны беларускага руху і творы тагачасных пісьменнікаў. Часам сустракаліся цікавыя дыскусійныя матэрыялы на тэму развіцця беларускай літаратуры і культуры.

Як прыклад цікавы артыкул Змітрака Бядулі пад назвай «Чаму яшчэ няма беларускага рамана?», які быў апублікаваны ў сакавіку 1920-га. У ім аўтар падказвае патэнцыйным раманістам магчымыя тэмы для сваіх твораў, які варта браць у працу: гісторыя, сялянскі быт, эпоха беларускага адраджэння.