Беларускі пісьменнік Альгерд Бахарэвіч з нагоды пятай гадавіны падзеяў у Беларусі падзяліўся на сваёй старонцы ў Фэйсбук сваімі ўспамінамі пра той час.

Фота: Юля Цімафеева

А

Азарэньне. А можа, лепш адзінота?

Азарэньне — назва крамы на праспэкце П., дзе мы тады схаваліся. Ліў дождж, з самай раніцы ліў дождж, і пяць хвілін таму я быў гатовы пляснуцца тварам у лужыну ад болю. Я проста больш ня мог бегчы. Слабак. Сорам, віна, боль, надзея. За вокнамі палявалі на людзей. А мы, прамоклыя да ніткі, ладзілі тэатр — каб нас не паймалі. І нас не паймалі. 

Адзінота. Мы з табой былі адны ў двухмільённым горадзе. Часам мы выпраўляліся на маршы з А. і І.. Але найчасьцей мы хадзілі зусім адны — партызанскі атрад з двух літаратараў, мужчыны й жанчыны. Адны між сотняў тысяч. Перамаўляючыся толькі міжсобку. Ратуючыся крыкам, абдымкамі ў цемры, спрэчкамі, маўчаньнем. Нэрвовым сьмехам. Сярод сем’яў, сяброў, сужэнцаў, супрацоўнікаў, субрацьцяў, сёстраў — мы былі адны. Наш з табой супраціў. 

Б

Бел-чырвона-белы. Такім быў мой родны горад. Я ніколі ня думаў, што пабачу яго такім. Бел-чырвона-белым. Нават у сваіх шчылінах. Нават у Шабанах. Нават у Масюкоўшчыне. Раптоўна — нібы нехта цярпліва трымаў гэтыя колеры ў таемным сховішчы. Вольны горад з мрояў. Нават калі яны выяжджалі з завулкаў і спыняліся наперарэз — мікраўтобусы з танаваным шклом. Колеры, што ажывалі адразу ж пасьля таго, як іх забівалі. 

В

«Вы ж напішаце пра нас? Вы ж напішаце, праўда? Напішыце, як гэта было...» 

Так яна сказала мне, невядомая жанчына каля той Стэлы. 

І я паабяцаў, што напішу. Я быў публічнай асобай, мяне пазнавалі на вуліцах, на маршах... Я напісаў кніжку, і яшчэ адну. Расказваю сьвету пра тое, што бачыў на свае вочы — год за годам. Пра наш 2020-ы — а што было далей, няхай раскажуць іншыя. Бо для нас далей былі толькі гатэлі, цягнікі, самалёты, сцэны, ратушы, кавярні, бібліятэка на сьпіне, часовыя прытулкі — і зноў: гатэлі, цягнікі, самалёты, сцэны... 

І чароўны шар Менску ў руках. Менску, якога больш няма.

Г

«Гэта наш горад». Хто і калі гэта ўпершыню крыкнуў, ня мае ніякага значэньня. Ня важна, за кім ты паўтараеш — важна, што ты прамаўляеш гэта, ідучы па родным горадзе, проста пасярод праежджай часткі, і цябе чуюць. Горад гаворыць тваім голасам — бо ніхто ня можа ў цябе іх забраць. 

Д

«Дарослыя, не здавайцеся». 

Дзень, яшчэ адзін дзень на волі. 

Дагэтуль я не магу ўспамінаць пра гэта без дрыготкі ў руках, у сэрцы, у дзіравай сваёй памяці.

Е

Ежа. Якую мы пакідалі Кошцы — на выпадак, калі ня вернемся. Яна даўно ў сваім Выраі — яна таксама сьведка лета й восені 2020-га. Яна засталася — мы зьехалі. 

Ежа. Якую мы таропка елі, бо сьпяшаліся, увесь час сьпяшаліся — каб не прапусьціць гісторыю.

Ё

Гэта быў час, калі мы пачалі шмат лаяцца матам. 

Ж

Жыве Беларусь. Раптам гэтыя словы ажылі, успыхнулі, напоўніліся сэнсам. 

З

Забралі. 

Так называецца твой верш пра брата.

Гэтае слова мы паўтаралі кожны дзень. Калі забіралі родных, знаёмых, сяброў — аднаго за адным.

Калі падумаць — занадта мяккае, занадта карэктнае. Схапілі. Скралі. Выкралі. 

Мы мусім вяртаць словам іхныя сапраўдныя значэньні.

І

Інтэрвію. Мы публічныя асобы, мы мелі прывілей і місію, абавязак і творчае заданьне — расказваць сьвету пра тое, што ў нас адбываецца.

Сьвет пачуў нас.

І хутка забыў. 

К

Кальварыя? 

Па матывах таго маршу я напісаў апавяданьне. Як мы крычалі нашым мёртвым, ідучы паўз іхныя дамы: далучайся! 

Карона?

Я не надзяваў маску. Навошта? Што нам хаваць — і чаго нам баяцца пасьля таго, што мы пабачылі, пасьля таго, што робіцца навокал. 

Л

Людзі. Людзі мяне зьдзівілі. Людзі, у якіх я расчараваўся — раптам выйшлі зь нечуванай адвагай, з рашучасьцю апошніх, зь перакананасьцю найлепшых. Людзі, якія маглі б зрабіць гэтую краіну іншай. І зрабілі. Нас было шмат, нас было неймаверна шмат, нас была большасьць — і гэта быў адзіны момант, калі я пачуваўся добра на баку большасьці.

М

Менскі дзёньнік. Юля напісала яго па-ангельску, ён перакладзены на некалькі моваў, і дзякуючы гэтай кнізе тысячы людзей у іншых краінах даведаліся, што было з намі ў тым 2020-м. І гэты мой інтымны алфабэт — проста абрывачныя ўспаміны для фэйсбуку, для сябе, для знаёмых. Кніга застанецца — а гэтыя нататкі... Проста мне захацелася іх напісаць, нагадаць сабе, назваць рэчы, якія ўжо не забудуцца — але просяць словаў. 

Н

Не хадзі. Ня пойдзем.

У жніўні я жыў, у верасьні я яшчэ верыў, у кастрычніку я лічыў, што ўсё скончылася. І ўсё ж хадзіў з табой — бо ня мог адпусьціць цябе адну. Цяпер я ўдзячны табе — бо я быў там, я бачыў, як па вуліцах і плошчах, па сквэрах і завулках ідзе гісторыя. Гісторыя Эўропы.

О

Opfer.

Прыгожае нямецкае слова, якое азнаечае «ахвяра». Колькі гадзін я аддаў , тут, у экзылі, каб давесьці — мы не ахвяры, мы ня проста сьведкі. Мы маем права гаварыць пра сьвет — і вы можаце ў нас шмат чаму навучыцца. Мы маем права парушаць правілы і руйнаваць вашы стэрэатыпы. Гаварыце з намі на роўных. 

П

У 2020-м я напісаў «Апошнюю кнігу пана А.». 

Казка «Чалавек Раман Бурак». Пра робата-андроіда, засланага ў Беларусь, каб... «У сьветлыя высі» — пра тое, як мяняюць прамоклы ад крыві сьцяг на самай высокай у краіне мачце. Раніцай журналістка А. пісала, як яе ўразіла кніжка. А ўвечары яе грузілі ў аўтазак. Да жніўня заставалася два месяцы.

А праз пару гадоў я напісаў «Ператрус у музэі». Маю кнігу пра 2020-ы.

Гэтую кнігу ніхто ў нас не зразумее, напісалі мне з майго амэрыканскага выдавецтва. 

Ніхто ня ведае, што адбылося ў 2020-м у Беларусі. Усё забыта. Занадта кароткі эпізод. Ёсьць толькі вузкае кола людзей, якія ведаюць і памятаюць — і яны ўжо не забудуць. Дзякуй тым, для каго 2020 тут на Захадзе — ня проста лічбы.

Р

Расейская мова. Яна панавала тады — і мы дазвалялі ёй гэта. Мы глядзелі на яе як на дзіця, якое яшчэ ня вырасла.

Я разумею тых, хто трымаецца за расейскую там. Разумею іх прагматызм, іх рацыянальны падыход. 

Але навошта яна ім тут, навошта яны чапляюцца за яе ў краінах, дзе яна ўжо нікому не патрэбная? 

С

Сабакі Эўропы.

Берагу дасланы мне плякат — «Хачу чытаць Сабакаў Эўропы, а не асьцерагацца псоў рэжыму».

Т

Тэрор. Проста пад вокнамі нашага дому людзі палююць на людзей — людзі ў форме, людзі са зброяй. Гэта восень, гэта 2020-ы.

«Зараз вас адвязу, паеду дамоў, прыму душ — і на марш, давіць таракана», — кажа нам менскі таксыст у верасьні. Што зь ім сталася?

Мы сустракаемся ля танка з рэдактарам менскага выданьня пасьля выхаду майго эсэ пра фашызм у кастрычніку. Мы нібы падпольшчыкі ў акупаваным Менску. Таемныя знакі, закрытыя твары, тупат на лесьвіцы ўначы — паніка. Тэлеграм. 

Стоячы з табой каля бэтонных платоў ля турмаў, чакаючы нашых вязьняў, я больш не разумеў, што такое свабода. Настолькі кніжным мне падавалася гэтае прыгожае слова. 

У

Уцёкі. Ад іх — праз двары, па вуліцах, вясёлымі скачкамі, адчайнымі рыўкамі, па знаёмых зь дзяцінства менскіх норах, пад’ездах, сквэрах. Пад сонцам і пад дажджом. Той восеньню, ледзь ня падаючы ў лужыну на праспэкце П,, я вырашыў, што і праўда: час уцякаць. Я зразумеў, што будзе далей. Што будзе з маім горадам, зь Беларусьсю, з Эўропай. Жахліва, што я ня толькі не памыліўся — усё аказалася шматкроць горш і страшней. 

20 лістапада 2020 мы селі ў самалёт Менск-Вена. І з таго дня не бывалі ў Беларусі. 

Ф

Фота. Як жа я баяўся за цябе ў той дзіўны, велічны і страшны год.

Ты фатаграфавала тое, што было вакол. Шматысячныя маршы, нашу новую менскую паўсядзённасьць. Іх і нас. Нас і іх. Не зважаючы на страх, на пагрозу, на тое, што ў кожны момант усё магло б абярнуцца катастрофай. Ты была сьмелай, адчайнай, чулай і салідарнай. Табе было страшна — а мне яшчэ страшней. Калі б з табой нешта здарылася — гэта была б мая віна. 

Ты чытала вершы каля Філярмоніі і на праспэкце Незалежнасьці.

Цяпер, калі я чытаю перад тысячамі нямеціх чытачоў, я раз-пораз успамінаю 2020-ы і думаю: у цябе тады публікі было яшчэ больш... 

Х

Хвароба. У той год яна была са мной — і чакала, пакуль я зьеду. Каб раскрыцца і накінуцца тады, калі я думаў, што мы ў бясьпецы. 

Ц

Цана. 

Мы ўсё яе плацім. Бацька, што сышоў у лепшы сьвет, а я нават не абняў яго на разьвітаньне. Старасьць, якая прыходзіць, заўжды ведаючы адрас — нават калі яго ня ведаеш ты сам. Мой родны горад, які мяне забудзе — а я яго не. Беспрытульнасьць і неабходнасьць даказваць усім, што ты ёсьць  —штодзённая праца невідзімкі. Жыцьцё ў чужой мове — дзякуй богу, што я люблю чужыя мовы. 

Але на сьвеце ёсьць мноства тых, хто плаціць значна вышэйшую цану. І мы зь ім некалі хадзілі па тых самых вуліцах. 

Ч

Чыгладзэ

Вуліца, дзе 2020-ы сустракаў нас і праводзіў. Прыватны сэктар, тралейбусы, п’яныя мужыкі і бабы, няспынны гул сырэнаў за вокнамі.

Ш

Шцірліц

Чаму Шцірліц? Навошта? Неяк на плошчы Незалежнасьці яны ладзілі нам «псыхічную атаку» — уключалі наўмысна скажоную музыку з савецкіх фільмаў, якая дзейнічала на нэрвы і, паводле задумы, мусіла ствараць для нас цяжкі псыхалягічны фон і ўрэшце выгнаць нас з вуліц і плошчаў. Яна дагэтуль гучыць у мяне ў галаве. Там-парам, там-парам-парам... Гумовы гуманізм. А была яшчэ беларуская эстрада. Але мы адно сьмяяліся. 

Э

Эміграцыя. Экзыль. Я пішу, я гавару, я чытаю са сцэны на іншых мовах: у эміграцыі ты нібы дзіця. Трэба наноў вучыцца пісаць, вучыцца гаварыць, вучыцца думаць, вучыцца пісаць. Для мяне гэта другая эміграцыя. Я быў да яе гатовы — падрыхтаваўся, чытаючы ў 2020-м біяграфіі пісьменьнікаў і кніжкі па гісторыі. Экзыль адкрыў нам новыя магчымасьці, якія без 2020-га ніколі б не паўсталі для вечна маргінальнай беларускамоўнай літаратуры. Мы цікавыя камусьці найперш таму, што мы былі там, у 2020-м. А далей — можна аспрэчыць гэты статус, разбурыць іхныя стэрэтыпы — і расказаць сьвету штосьці большае. Тое, што ты напраўду даўно хацеў. 

Прапаганда выліла на мяне за апошнія гады столькі памыяў і пагроз — але што ў гэтым новага? Усё старое, як сам сьвет. Для тых, хто чытае кнігі. 

Ю

Я ня ведаю, як бы я перажыў усё гэта, калі б ня Ю. 

Нам пашанцавала, што мы разам. 2020-ы — тое, што мы дзелім на дваіх. 

Мы былі там, у 2020-м. Ты і я. Мы бачылі гэта, мы дыхалі гэтым, мы былі там і мы рабілі гісторыю. Хто як мог.

І гэтыя ўспаміны ў нас ніхто не забярэ. 

Я

Я быў там. Я бачыў гэта на свае вочы. І калі ў мяне спытаюць, што там было, у 2020-м, я змагу гаварыць доўга. Я сьведка. Сёньня я спрабую сьцьвердзіцца ў культуры і ў мове, якія мяне прызналі, у краіне, якую даўно не лічу чужой. Я ўсё часьцей думаю, што ніколі не вярнуся. Але ніколі й не забываю: ёсьць тысячы і тысячы людзей, у якіх быў свой 2020-ы. І якім значна цяжэй за мяне. За 2020-ы ўсе плацяць сваю цану — і застаецца дачакацца, калі яе заплацяць і тыя, іншыя. Як жа хочацца дачакацца. Тое, што адбылося, не ацэньваецца ў катэгорыях «мы прайгралі», «яны перамаглі». Мы былі бяззбройныя людзі сам-насам з гвалтам — гэта ня спорт, ня бой, ня конкурс. Гэта быў бунт — і сам яго факт, тое, што ён застанецца ў гісторыі, у памяці, у лёсах, ужо — зьмяняе сьвет назаўжды. Бо той, хто аднойчы кінуў выклік страху і рабству -зьмяніў ня толькі сябе, ён зьмяніў сьвет. І няхай сьвет заўважыць гэта няхутка — ён ужо іншы, гэты самаўпэўнены сьвет навінаў, рэклямы, геапалітыкі. Усё не дарэмна — патрэбны толькі іншы маштаб, іншыя адзінкі вымярэньня. 

Ды мне і ня цяжка. Мне лёгка, лёгка... Лячу над зямлёй і над часам, над гарадамі, набіты амбіцыямі чалавек з кніжак, імя на вокладках, граматычная памылка — і толькі зрэдку, азіраючыся назад, у цемру, адчуваю: гэта ўсё і праўда было, са мной, з намі — а значыць, патрабуе словаў. І будзе патрабаваць яшчэ доўга.