Будзьма беларусамі! » «Колер Беларусі» Міхала Анемпадыстава: Чырвоны

Напярэдадні прэзентацыі кнігі Міхала Анемпадыстава «Колер Беларусі», якая адбудзецца сёння ў Мінску, працягваем публікацыю асобных раздзелаў гэтага выдання. На сайце ўжо даступна ўступнае слова аўтара, а цяпер надыйшоў час колераў. Ужо апублікаваныя тэксты, прысвечаныя Беламу і Чорнаму колерам, сёння прапануем вашай увазе Чырвоны. Кніга «Колер Беларусі» – гэта вынік шматгадовых культуралагічных даследванняў Міхала Анемпадыстава. Варта адзначыць, што гэта не простая кніга, але шыкоўна аздоблены альбом, які будзе цікавы не толькі адмыслоўцам, але і шырокаму колу чытачоў.

Чырвоны, як вынікае з тэорыі Берліна-Кая, заўсёды з’яўляецца трэцім па ліку, пасля белага і чорнага, у якасці так званага “базавага колеранаймення”. Хаця з пункту гледжання фізікі белы і чорны – не колеры і тым болей не барвы спектра: белы складаецца з усіх барваў, а чорны – гэта поўная іх адсутнасць. Аднак у паўсядзённай практыцы мы лічым іх колерамі. Пры гэтым чорны і белы па-ранейшаму захоўваюць сваё першаснае, “дакаларыстычнае” значэнне святла і цемры. Што і не дзіўна – абсалютная цемра выглядае як абсалютна чорны колер, а моцнае святло найчасцей уяўляецца белым. Чырвоны, такім чынам, гэта найменне першай барвы, першага храматычнага колеру ў мове. Яго засваенне робіць сусвет “каляровым”.

Для нас неспадзеўка “чырвонага“ палягае на тым, што, насуперак формуле Берліна-Кая, у самых ранніх пісьмовых помніках усходніх славянаў базавага колеранаймення для чырвонага колеру пакуль няма. У помніках ХІ-ХІІ ст. ужо ёсць базавыя найменні для белага, чорнага, зялёнага колераў, а чырвоны яшчэ прадстаўлены некалькімі назвамі, без вылучэння сярод іх галоўнай. Гэтыя назвы азначаюць дакладна зафіксаваныя адценні чырвонага, якія атрымліваюцца з розных тыпаў прыродных фарбавальнікаў. Чырвоныя колеры таго часу – з’ява міжкультурная. Барвнікі, якія даюць гэты колер, можна палічыць на пальцах адной рукі, таму яны станавіліся важным аб’ектам гандлю, а арыгінальныя назвы атрыманых адценняў запазычваліся іншымі мовамі.

Гістарычныя колеранайменні ў літаратурнай мове першых помнікаў усходнеславянскага пісьменства ХІ-ХІІ ст. даследавала лінгвістка Наталля Бахіліна ў 70-х гадах мінулага стагоддзя. Гэтая надзвычай руплівая праца і сёння застаецца актуальнай. Помнікаў старажытнарускага перыяду захавалася мала, да таго ж іх канон і стыль не віталі апісальнай канкрэтыкі, таму колеранайменняў у творах азначанага часу зусім няшмат. Найчасцей узгадваюцца чорны і белы, у тым ліку ў якасці сімвалічнага маркера для пазначэння колеру адзення мніхаў, святароў, анёлаў. Пасля гэтай пары паводле колькасці ўзгадак ідуць розныя адценні чырвонага ў яго сённяшнім значэнні. Аднак гэта цалкам самастойныя колеры і ніводны з іх не з’яўляецца найменнем усёй чырвонай гамы.

Слова “красны” сустракаецца вельмі рэдка і наўрад ці з’яўляецца каларонімам. У тэкстах адшукаліся толькі два прыклады і абодва для апісання твару. Значэнне слова “красны” ў якасці назвы колеру ўзнікне значна пазней – у XVІІ ст., і толькі ў рускай мове. Разам з тым, яно захавалася ў іншых славянскіх мовах са значэннем “прыгожы”. У тым ліку і ў старабеларускай. У нашай народнай традыцыі “красны” азначае яшчэ адну адметную эстэтычную катэгорыю, звязаную з раслінным светам ці нават з расліннай “стыхіяй”. Слова “красаваць” мы знойдзем і ў слоўніку Насовіча, і ў слоўніку Байкова-Некрашэвіча, яно азначае тое, што сёння завецца словам “квітнець”. Красаванне – адмысловы стан прыроды, яе рост і росквіт, таму “вясна красна”, таму “лета краснае”, таму месяц “красавік”. Гэтая эстэтычная катэгорыя не тоесная сучаснаму разуменню “прыгожага”. Яе ідэал хараства не ў гармоніі формы і колеру, а ў іх буянні і размаітасці, у самім працэсе развіцця, росту, вегетацыі.

Аднойчы (ў перакладзе “Хронікі Георгія Амартолы”) сустракаецца колеранайменне “прапрудны” з уцямным апісаннем, адкуль гэты колер бярэцца: “…прапрудное же являет море, тъ бо питует къхлу, от нея же такое червление бывает”. У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра пурпур. А “къхла” – гэта тая загадкавая марская істота, якая ў старажытнагабрэйскіх тэкстах называецца khilazon. З Хілазона здабывалі барву тхелет – “біблейскі блакіт”. Аднак сёння абсалютная большасць даследчыкаў лічаць, што і тхелет, і пурпур здабываліся з малюскаў роду Мурэксаў (лат. Muricidae). Іх найлепшыя для вытворчасці фарбавальнікаў гатункі былі распаўсюджаныя на ўсходзе Міжземнага мора ля берагоў Фінікіі, а самі фінікійцы лічыліся найлепшымі барвярамі. Да слова, назва краіны “Фінікія” ўзыходзіць да старажытнагрэцкага φοῖνιξ (чырвоны).

Той жа пурпурны колер некалькі разоў сустракаецца і ў грэцкай яго версіі: “парфіравы” (πορφύρα). З тэкстаў, аднак, не заўсёды зразумела, ці гаворка ідзе пра колер, ці пра дэкаратыўны камень чырвонага колеру пад назвай парфір, якім аздабляліся антычныя будынкі, у прыватнасці славутая “Парфіравая зала” ў Канстанцінопальскім палацы, дзе нараджаліся на свет дзеці візантыйскіх імператараў. Адсюль статусны дадатак да іх імёнаў – “Парфірародны”.

Крыху часцей у тэкстах можна напаткаць багряны колер. У “Слове пра паход Ігараў” – багряная стлъпа, у “Гісторыі Іўдзейскай вайны” Іосіфа Флавія – багряная его риза, в камени багране, хламида багряна, у “Хроніцы Георгія Амартола” – столп камен весь багрян, а таксама ўтвораны ад прыметніка назоўнік багряница. У старабеларускай мове сустракаюцца формы “багор”, “багровы”, “баграны”, “баграніца”. Ёсць украінская, руская і балгарская формы гэтага слова, але ў іншых славянскіх мовах яно адсутнічае. Яго паходжанне лінгвістамі не вызначанае. Мажліва, “багран” – гэта скажоная перадача з армянскай мовы слова “вордан“ (чырвань) – першай часткі назвы колеру вордан кармір (літаральна “чырвань чарвяцовая”), вядомага яшчэ ў антычнасці. Другая частка назвы, слова кармір (чарвец), знаёмая нам у змененай форме: кармін (колеранайменне для халоднага адцення чырвонага).

Яшчэ адно адценне чырвонага азначана дзеепрыметнікам “оброщенный”. У помніках ХІ-ХІІ ст. сустракаецца аднойчы. З этнаграфічных крыніц вядомыя іншыя ягоныя формы – “брощ”, “броч”, “брочыць”. Слова broczyć захавалася ў польскай мове і азначае “сцякаць крывёю”. Ёсць беларускае словы “бруіцца” – характарыстыка плыні вады альбо крыві – “кроў бруіцца”. Іншы сэнс слова перадае старачэшскае brotiti – барвіць на чырвонае. “Брот”, “чырвонае зелле”, “барвіца”, “броч” – народныя назвы марэны фарбавальнай (Rubia tinctorum). Назва “марэна” этымалагічна звязаная з архаічнай багіняй смерці Марай і падкрэслівае сакральны статус расліны ў нашых продкаў. З марэны рабілася барва, сёння вядомая як крап. Krapp – назва марэны ў германскіх мовах. Фарбавальныя ўласцівасці марэны былі вядомыя старажытным егіпцянам, фінікійцам, габрэям, грэкам. У Асманскай імперыі з марэны рабілі барву святлейшую і ярчэйшую за крап – “турэцкую чырвань”. Пасля ўзыходжання Ягайлы на трон адмысловае адценне брочанай чырвані – ягелонскі чырвоны – становіцца колерам гэтай каралеўскай дынастыі. Яшчэ адно адценне чырвонага, якое рабілася з марэны ўжо ў ХІХ ст., называлася “алізарына” альбо “алізарынавы чырвоны”.

Колер “рьдьръ” узгадваецца толькі аднойчы. Паводле сэнсу ён, мажліва, азначае тое самае, што сучаснае беларускае слова “руды”. Верагодна, такое ж значэнне мела яшчэ адно слова са спіса Бахілінай – “русы”, якое ў розных славянскіх мовах пазначае ўсю гаму рудога, ад бруната да чырвонага. Форма “руды” ў тэкстах старажытнарускага перыяду ўвогуле не ўзгадваецца. У Ізборніку Святаслава (1073) чытаем: о телесехъ же тварь рекоше белота чернота русость. Этымалагічны слоўнік Фармера прапануе параўнаць слова “русы” з літоўскім raũsvas “чырванаваты“, rùsvas “цёмна-брунатны“, лацінскім russus “чырвоны, руды” і выводзіць яго паходжанне з праславянскага *rudsъ, то-бок усё адно вяртае нас да словаў “руды”, “рдеть”. Літоўскае raudonas азначае чырвоны колер. Корань *rud узыходзіць да старажытнаіндыйскага rudhiras – “чырвоны”, “чырванаваты”, ён жа прысутнічае ў ангельскім слове red і нямецкім rot. Па аналогіі з іншымі базавымі колеранайменнямі ў першай, найбольш архаічнай частцы спіса менавіта слова “руды” альбо “рэдры” магло стаць базавай назвай для чырвонага. Аднак у славянскіх мовах так і не сталася.

Такім найменнем зрабілася слова “чырвоны”. Яно часцей за ўсе астатнія ўзгадваецца ў першых пісьмовых крыніцах, праўда, у адметнай тагачаснай рэдакцыі. Як правіла, назва ўжывалася ў форме дзеепрыметнікаў “чрълены”, “черъвлены”, “червьлены”, то-бок “фарбаваны ў чырвоны колер”. Вялікая колькасць згадак сведчыць пра тое, што гэты колер быў знаёмы тагачасным аўтарам лепей, чым астатнія. Прычым не толькі ў якасці колеру, але і тэхналогіі яго вырабу, што вынікае з формы слова – дзеепрыметніка, які апісвае сам спосаб барвення. Больш звыклыя для калароніма формы прыметніка “чермной”, “червен” таксама сустракаюцца ў тэкстах таго часу, але ў меншай колькасці. На гэтым прыкладзе мы бачым, як тую форму слова, што апісвае працэс вырабу фарбы, пакрысе замяшчае іншая, што фіксуе толькі яе колер – абстрактную з’яву, якая існуе ў нашым суб’ектыўным успрыманні.

Чаму ўвогуле “чарвленне”? Чарвленне – гэта працэс здабычы чырвонай барвы з “чарвеца” – незвычайнай інсекты, якая адносіцца да надсямейства какцыдаў Coccoidea і сёння, у залежнасці ад кантэксту, завецца “гіганцкая шчытоўка”, “кашаніль” альбо “чарвец”. Вядомыя тры “гістарычныя“ віды шчытовак, якія з’яўляюцца прыроднымі каларантамі чырвонага. Гэта кашаніль армянская, альбо арарацкая, кашаніль польская і кашаніль мексіканская. Усе тры віды ў розныя часы адыгрывалі значную ролю ў развіцці трансрэгіянальнага гандлю і культуры.

Тэхналогія апрацоўкі арарацкага чарвяца была вядомая яшчэ да нашай эры, а сама барва высока цанілася на абшарах Пярэдняй Азіі і антычнага Міжзем’я. Яна ўзгадваецца ў Бібліі. Кашаніль мексіканская, як бачна з назвы, была прывезена іспанцамі з Новага свету, дзе яе культывавалі ацтэкі. Кашаніль польская (Porphyrophora polonica) мае непасрэднае дачыненне і стасоўна нас, бо яна і ёсць той самы чарвец, якім “чарвлены шчыты і рызы” ў старажытнарускіх пісьмовых помніках. Слова “польскі” ў назве з’явілася таму, што менавіта праз Польшчу ішоў экспарт гэтага прадукту ў Еўропу на хвалі яго папулярнасці ў ХV-XVI ст. і якраз пад такой назвай яго ведалі еўрапейцы.

Фарбавальнікам станавілася высушанае цельца самачкі гіганцкай шчытоўкі польскай. Хаця “гіганцкая” яна толькі ў параўнанні з іншымі відамі шчытовак, памер яе авальнага цельца складае ўсяго 1,5-6 мм у даўжыню. Кашаніль польская жыве ў сімбіёзе з некалькімі відамі раслінаў, перадусім дзівалай (народныя назвы – чарвец, муравец, мурышка, пархун, грымотнік), а таксама, значна радзей, з мятлюжнікам і суніцамі.

Цыкл жыцця чарвяцоў доўжыцца год, за гэты час з імі адбываецца шэраг складаных метамарфозаў, пры гэтым самцы і самкі развіваюцца паводле асобных сцэнароў. Усё жыццё чарвяцы знаходзяцца пад зямлёй у нерухомым стане і толькі двойчы на год, літаральна на некалькі дзён, выпаўзаюць на паверхню. Гэтая акалічнасць, а таксама надзвычай малы памер і схаваны лад жыцця інсекты былі прычынай таго, што яе доўгі час прымалі за прадукт расліннага паходжання, утворанага на карэннях расліны ці нават за мінерал. Марцін Сеннік у кнізе “Гербары, то-бок зёлаў тутэйшых, старонніх і заморскіх апісанне”, выдадзенай у пару экспартнага поспеху чарвяца ў 1568 г., пісаў: “Я іх яшчэ іх не бачыў…”

Першым навукоўцам, разбурыўшым міф аб расліннай прыродзе фарбавальніка, быў Марцін з Ужандова, прафесар Кракаўскай акадэміі, аўтар выдадзенай у 1595-м працы “Гербары польскі, то-бок а прыраджэнні зёлаў і дрэваў размаітых”. Там чытаем: “Гэтыя зярняткі капаюць з зямлі з-пад карэнняў; у маі красуюць, а як прыйдзе чэрвень, то пераўтвараюцца ў чарвяцоў і злятаюць. Гэтыя чарвячкі свецяцца ў чэрвеньскай ночы і таму людзі завуць іх паспаліта чэрвяцамі. Тыя зярняткі чэрвяцовыя не ёсць ані карэньчыкі, ані зелле. Яны ёсць насенне, якое на сваім месцы пакідае той чарвячок”. Першае навуковае апісанне чарвяца і яго жыццёвага цыкла зрабіў батанік і энтамолаг з Гданьска Ёган Піліп Брайн. Цягам 1731–1732 гг. ён выдаў некалькі прац, прысвечаных інсекце, якую назваў Coccus Radicum, то-бок шчытоўка карнявая. Канчаткова ўвёў чарвяца ў навуковы кантэкст Карл Лінэй, які ў 1758 г. яго апісаў, класіфікаваў і даў сучасную навуковую назву Porphyrophora polonica (Кашаніль польская) з сямейства Margarodidae (Маргарадзіды).

Збор чарвяца адбываўся ў чэрвені, падчас апошняй стадыі даспявання інсекты перад яе ператварэннем у імага, за некалькі дзён да шлюбнай актыўнасці. Гэты перыяд якраз прыпадае на купальскі тыдзень і само Купалле. Свячэнне чарвяцоў, апісанае Марцінам з Ужэндова, не адпавядае сапраўднасці. Лічыцца, што ён пераблытаў шчытоўку са святаянскім светляком. Хаця больш лагічным падаецца тое, што прафесар папросту занатаваў паведамленне сваіх карэспандэнтаў, якія толькі пераказалі пачутае ад сялянаў. У кожным разе, гэта пашырае сэнсы вядомага нам падання пра пошукі папараць-кветкі. Варта звярнуць увагу і на тое, што ў большасці такіх паданняў кветка паказвае на скарб, аднак змесціва гэтага скарбу нідзе не раскрываецца.

“Святаянскае зерне” апынулася добрым прырабаткам для сялянаў, нягледзячы на тое, што праца была маруднай, а самі яны знаходзіліся ў самым нізе “фінансавай піраміды”. З адной расліны ў сярэднім можна было сабраць каля 10 зярнятак, а на кілаграм прадукту патрабавалася блізу 150 тысяч штук. Таму кошты пры продажы гатовага тавару былі параўнальныя з коштамі экзатычных спецый. Яны так і называліся: фарбавальныя спецыі. Найстарэйшая пісьмовая згадка пра гандаль чарвяцом датуецца 1412 годам. Ягонымі цэнтрамі былі Кракаў, Вроцлаў і Гданьск, потым Познань, адтуль гуртавыя партыі тавару ішлі далей на захад – у Нямецкія землі, Фландрыю, Паўночную Італію. Амаль паўтара стагоддзя чарвец быў адным з галоўных прадуктаў экспарту Рэчы Паспалітай. Гэтак у 1515 г. влох Джавані Батыста Далагеса вывез да Нюрнберга 3,5 тоны чарвяца, познаньскі купец Мэндэль у 1540 г. прадаў за мяжу 11 тон фарбавальніка, у 1547 г. вага абкладзенага мытам чарвяца склала каля 30 тон.

Першапачаткова цёмна-чырвоная барва, якая атрымлівалася са святаянскага зелля, называлася “кроў Святога Яна”. Пазней гэтую назву выцесніла італьянскае найменне Carmesin. Італьянцы былі лепшымі барвярамі позняга Сярэднявечча і Рэнесансу. З дапамогай пратраваў і двухэтапнага барвення ядвабнага палатна яны дасягалі эфекту пераліву. Такія тканіны прадаваліся па ўсёй Еўропе, тым самым экспартуючы і італьянскія назвы колераў. Ужо цытаваны Марцін з Ужандова ў сваім “Гербары” пісаў: “Тым фарбуюць каштоўныя рэчы, ядвабныя, у Венецыі, а рэчы ядвабныя, якія фарбуюць чарвяцом польскім, завуцца Кермезын”.

У Рэчы Паспалітай замежная назва прыжылася, а кармазін стаў не толькі ўлюбёным колерам шляхты, але і яе сімвалічным маркерам. Кармазін амаль заўсёды, за рэдкімі выключэннямі, прысутнічае на сармацкім партрэце. Шляхтай “кармазіновай” называлі сябе магнатэрыя і прадстаўнікі найбольш знатных родаў на процівагу бяднейшай шляхце “шарачковай”“. У 1746 годзе Міхал Казімір Радзівіл першым у гісторыі шляхецкай рэспублікі ўвёў уніфікаваную вайсковую форму. Форма, распрацаваная для літоўскай кавалерыі, выглядала наступным чынам: для гусарыі – кунтушы кармазінавыя, жупаны гранатавыя (цёмна-сінія), для панцырнай кавалерыі наадварот – кунтушы гранатавыя, жупаны кармазінавыя. Неўзабаве свае мундзіры з’явіліся і ў Кароне Польскай, там гэтаксама прысутнічаў кармазін. Гэты ж колер быў на кукардах і штандарах паўстанцаў 1831 і 1863 гадоў.

Сярэдзіна XVI ст. – пік актыўнасці ў гандлі чарвяцом, але ў гэты ж час Еўропу пачынае заваёўваць больш танны і больш эфектыўны фарбавальнік – мексіканская кашаніль, якая паступова выцясняе святаянскае зелле з заходніх рынкаў. Ужо на пачатку наступнага стагоддзя прафесар Кракаўскай акадэміі Сымон Сырэніуш, лекар і батанік, наракаў: “…у Польшчы, на Русі, Падоле, Літве, у Мазовіі і на Валыні, адкуль бацькі нашыя вялікі прыбытак ад купцоў старонніх былі мелі і цяпер бы мець маглі, каб да таго вараціліся”. Там жа ён паведамляе, што толькі на Жмудзі і Лотве захавалася традыцыя чарвлення, і тое выключна дзеля ўласных патрэбаў. (Зельнік. Кракаў 1613). Насамрэч збор чарвяца і выраб фарбавальніка на ўласныя патрэбы не спыняліся як мінімум да канца ХІХ стагоддзя, і не толькі на поўначы, але па ўсёй тэрыторыі яго традыцыйнага ўжытку.

Пачатак актыўнага экспарту мясцовага чарвяца на захад у ХV ст. звязаны і з перасяленнем на землі ВКЛ ды Кароны габрэяў з цэнтральнай Еўропы. Іх веданне тамтэйшых рынкаў збыту паспрыяла хуткаму прасоўванню тавару. Высокі ўзровень самаарганізацыі габрэйскай грамады дазволіў наладзіць сістэму збору сыравіны на ўсім абшары Рэчы Паспалітай, як бачна з геаграфіі паставак у апісанні Сырэніуша. Збор чарвяца на месцах – найменш даследаваная тэма ў гісторыі гэтага гандлю. Па-першае, з прычыны закрытасці габрэйскай супольнасці і традыцыі “вусных”, пісьмова не фіксаваных здзелак унутры яе. Па-другое, у сялянскім асяроддзі веды адносна чарвяца, як і зельніцтва наогул, былі тэмай табуяванай. Ды і ўвогуле, барвярства ў розных культурах лічылася магічным дзеянням. Гэтак ангельскае слова dye (фарбавальнік) выводзіцца са стараангельскага deagol (цёмны, закрыты, сакрэтны). У кельтаў барвярнае майстэрства было выключна жаночым магічным рытуалам. Яно цесна спалучалася з зельніцтвам і з’яўлялася ягонай складовай часткай, а барвы выкарыстоўваліся і ў якасці лекаў. На Беларусі закрытасць культуры зельніцтва мы можам бачыць і сёння.

Цікавым дакументам, які дае ўяўленне пра распаўсюд інсекты, з’яўляецца “Мапа багнаў Палесся”, створаная гданьскім картографам Даніэлем Звікерам у 1650 годзе ў дар апекуноў і мецэнатаў братоў Нямірычаў. Насуперак назве, геаграфія Палесся дэталізаваная толькі ў яго паўднёвай частцы. Звікер добра ведаў гэтыя мясціны – землі магнатаў Нямірычаў. І хаця чарвяцовы бум на той момант ужо скончыўся, ён палічыў неабходным нанесці месцы распаўсюду чарвяца на мапу. На разлеглых землях Нямірычаў такіх анклаваў пазначана ўсяго толькі восем. Гэта невялікія лакуны, якія болей нагадваюць штучныя, створаныя чалавекам дзялкі, чым арэалы натуральнага распаўсюду.

У ХІХ ст. на былых землях Рэчы Паспалітай чарвец выклікаў цікаўнасць не толькі з навуковага пункту гледжання, але і з патрыятычных меркаванняў. Да прыкладу, так было з працай знанага расейскага навукоўца Ёзафа Гамеля аб арарацкай і польскай кашанілі (1835), якая была неўзабаве выдадзеная ў Вільні ў перакладзе Станіслава Батыса Горскага, вядомага віленскага прыродазнаўцы. Шэраг публікацый пра біялагічныя, хімічныя, фармацэўтычныя асаблівасці кармінаносных чарвяцоў з’яўляўся ў краёвым друку ў 1834, 1837, 1852, 1893 гг. У ХІХ ст. навуковая супольнасць ведала пра інсекту ўжо шмат, але веды паспалітага насельніцтва заставаліся на ўзроўні XVII ст.

У 1893 годзе Львоўскае таварыства пчалаводаў выдае брашуру Зыгмунта Гаварэцкага пад эпічнай назвай “Гадаванне польскага чарвяца”. У ёй, цалкам у рэчышчы “Працы арганічнай”, аўтар апісвае розныя спосабы культывацыі прыроднага фарбавальніка, не забываючыся пры гэтым падкрэсліць ягоную спрадвечную “польскасць”. У ХХ ст. цікавасць да чарвяца падахвоціў Антоні Якубскі, выдаўшы грунтоўную працу “Чарвец польскі. Гістарычныя штудыі з асаблівым акцэнтам на ролю чарвяца ў гісторыі культуры”, Варшава, 1934. Якубскі ці не ў першыню звяртае ўвагу на рэчы, здавалася б, відавочныя, а менавіта – на вялікую колькасць славянскіх тапонімаў з коранем чэрв-, черл-, чэрм-, і звязвае гэта са значнай роляй культуры чарвяца ў старажытным грамадстве і нават выводзіць з тых жа крыніцаў назву хароніма “Чырвоная Русь”.

Пісьмовыя помнікі ўпершыню ўзгадаваюць пра культывацыю збору чарвяца і тэхналогію яго апрацоўкі ў пачатку XV ст. Разам з тым, мы маем доказы важнасці гэтага прадукту ў значна ранейшыя часы праз факт паўстання агульнаславянскіх словаў “чырвоны” і “чэрвень”. Нават у надзвычай стрыманых на каларыстыку тэкстах старажытнарускага перыяду мы знаходзім плойму згадак пра колер “чарвлёны”, прычым не толькі ў адзенні эліты, але і на шчытах вояў. І калі тканіны маглі імпартавацца, то шчыты рабіліся і фарбаваліся на месцы, што азначае наяўнасць мясцовых цэнтраў збору і апрацоўкі чарвяца, беручы пад увагу вельмі кароткі перыяд збору сыравіны і працаёмкасць працэсаў як збору, гэтак і апрацоўкі.

Такія цэнтры павінны былі б пакінуць след у выглядзе тапонімаў – і падобных тапонімаў шмат. Найболей іх на тэрыторыі Польшчы, за выняткам балтыйскага ўзбярэжжа і захаду краіны. Часам яны ўтвараюць цэлыя групы населеных пунктаў з блізкім семантычным зместам. Гэта такія назвы, як Чэрвін, Чэрмін, Чэрмно, то-бок тыя, што азначаюць тэхналогію, а не сам колер. Адна з такіх групаў накладаецца на цэнтральную частку тэрыторыі летапісных Градаў чэрвеньскіх, упершыню ўзгаданых у “Аповесці мінулых часоў” у сувязі з паходам Уладзіміра і далучэннем гэтых земляў да Кіеўскага княства. Яны ж сталі ядром пазнейшага ўтварэння – Русі Чырвонай.

Землі колішніх Градаў чэрвеньскіх ляжаць на польскім баку сённяшняга польска-ўкраінскага памежжа, яны выцягнуліся з поўначы на поўдзень ад самага краю Заходняга Палесся да Падкарпацця. Крыху далей на захад, у раёне Свентакшыскіх гор і Малапольскага ўзвышша, знаходзіцца яшчэ адзін кангламерат “чырвоных” тапонімаў. Увесь гэты абшар ў IV-III ст. да н.э. зазнаў моцныя латэнскія ўплывы. Гэта падаецца важным у сувязі з тым, што, апроч іншых цывілізацыйных здабыткаў, кельты вызначаліся развітой тэхналогіяй ткацтва (ужо на вертыкальным ткацкім станку), барвення тканінаў і новай для тагачаснай паўночнай Еўропы традыцыяй нашэння каляровых адзенняў.

На тэрыторыі сучаснай Украіны тапонімы падобнага тыпу прадстаўленыя формай “червоне”. Такія назвы, аднак, менш прэзентатыўныя, бо ўказваюць не на тэхналогію, а толькі на колер. Да таго ж без спецыяльнага даследавання цяжка адназначна сказаць, дзе тапонім “чырвоны” з’яўляецца арыгінальнай назвай, дзе перакладам на сучасную ўкраінскую мову слова “красны”, а дзе наватворам савецкага часу. Тое самае на Беларусі. У нас налічваецца 74(!) тапонімы са словам “чырвоны” і 187(!) са словам “красны”. Шмат з іх маюць выразны прапагандысцкі характар, аднак сказаць, што паўстала ў гады савецкай улады, а што наклалася на старэйшыя назвы ці з’яўляецца вынікам іх перапрацоўкі, не ўяўляецца мажлівым без дадатковага даследавання. Назваў, якія б непасрэдна ўказвалі на збор чарвяца ці тэхналогію чарвлення, на Беларусі амаль няма. Выключэннем можна лічыць Чарлёны і Чарлёнкі – на Гарадзеншчыне іх налічваецца адразу некалькі ў блізкай лакацыі.

Паказальнай з’яўляецца геаграфія распаўсюду тапонімаў са словам “чырвоны” – найбольш іх ва ўсходняй Беларусі, на захадзе краіны ўсяго тры, на поўначы два, на Палессі знаходзім толькі на самым усходзе. У цэнтральнай Беларусі яны раўнамерна разлегліся на поўдзень, усход і паўночны ўсход ад Мінска. Аднак найбольшая канцэнтрацыя назваў падобнага тыпу на паўднёвым усходзе краіны. Там яны ўтвараюць цэлыя кампактныя групы. Гэтак у Брагінскім раёне ў сціслай лакацыі знаходзяцца Чырвоная Паляна, Чырвонае Поле, Чырвоны Рог. У міжрэччы Дняпра і Сожа, на поўнач ад абласнога цэнтра, мы маем групу тапонімаў з назвамі Чырвоная Горка, Чырвоны Бераг, Чырвоны Бор, Чырвоны Гарадок. Яшчэ адзін кангламерат паселішчаў з падобнымі назвамі лакалізуецца блізу мяжы, на самым паўднёвым усходзе вобласці – Чырвоны Камень, Чырвоны Курган, Чырвоны Алёс, Чырвоная Гара. Цікава, што тая частка Беларусі, дзе няма тапонімаў са словам “чырвоны”, запоўненая назвамі тыпу Рудая, Руда, Рудакі (Рудні і Рудніцы ў разлік не бяруцца).

Канцэнтрацыя тапонімаў са словам “чырвоны” на паўднёвым усходзе Беларусі супадае з тэрыторыяй рассялення радзімічаў. Як вядома, гісторыка-культурны рэгіён верхняга Падняпроўя быў зонай актыўных міграцый і, адпаведна, міжкультурных кантактаў, а яго паўднёвая частка – міжрэчча Прыпяці, Бярэзіны, Дняпра і Сожа – апынулася своеасаблівай брамай славянскай каланізацыі. Гэтая тэрыторыя ўяўляе сабой напластаванне розных рода-племянных традыцый, да якіх дадаліся пазнейшыя культурныя ўплывы, звязаныя са знаходжаннем гэтых земляў на цывілізацыйным памежжы, у складзе розных дзяржаўных утварэнняў. Самапаўтор, сінтэз і канкурэнцыя розных традыцый адбываліся нераўнамерна і фрагментарна, утварыўшы шматлікія анклавы лакальных стыляў.

Гэтыя разрозненні добра прасочваюцца на рэгіянальных тыпах ручніка – найбольш устойлівага, сакралізаванага і статуснага аб’екта ў беларускай народнай культуры, што, у сваю чаргу, робіць яго своеасаблівым носьбітам рэгіянальнай, этнічнай ці рода-племянной адметнасці. Ручнікі паўднёвага ўсходу Беларусі вылучаюцца надзвычайнай размаітасцю ўстойлівых лакальных стыляў. Агульнай прыкметай, што вылучае гэтыя розныя міжсобку ручнікі на фоне ручнікоў астатняй Беларусі, з’яўляецца заўважная дамінацыя чырвонага колеру. Асабліва выразна гэта бачна на Неглюбскіх, Чачэрскіх, Брагінскіх ручніках. Апошнія хаця і залічваюцца да ўсходнепалескага этнакультурнага рэгіёна, стылістычна набліжаныя да ручнікоў Гомельшчыны. Як ужо казалася, там жа, у раёне Брагіна, мы маем кампактную групу паселішчаў са словам “чырвоны” ў назве.

Для лакальных традыцый басейна ракі Бесядзь (ваколіцы Хоцімска, Касцюковічаў, Краснагорска і, часткова, Краснаполля) уласцівае павелічэнне суадносінаў чырвонага (арнамент) і белага поля (аснова) на карысць першага ў такой меры, што яго арнаментальныя шэрагі пачынаюць выглядаць як шырокія чырвоныя плашкі з ледзь заўважнай геаметрыяй малюнка і зубчастым знешнім краем. Мясцовая назва такіх плашак – “чырвоныя гарадкі”. Аўтары кнігі “Арнаменты Падняпроўя” задаюцца рытарычным пытаннем: ці не звязаная гэтая назва і сама кампазіцыя з “пэўным культавым комплексам, альбо этнавызначальнымі прыкметамі”? У сваю чаргу, мастацтвазнаўца Вольга Лабачэўская звяртае ўвагу на выразную земляробчую тэматыку арнаментальнага расповеду ручнікоў Пасожжа, яго сакральна-абрадавы змест, на адметную, нетыповую для астатняй Беларусі манументальнасць чырвоных элементаў і самой кампазіцыі.

Недахоп археалагічнага матэрыялу і пісьмовых крыніц не дазваляе навукова абгрунтаваць адказы на пытанні, якія паўстаюць у сувязі з адметнасцю ручнікоў гэтага рэгіёна. Аднак відавочным ёсць тое, што гэта эстэтыка прышлай культуры з надзвычай важным для яе (эстэтычна, сімвалічна, знакава) статусам чырвонага. Такі статус мог узнікнуць адно пры наяўнасці ўласнай тэхналогіі выпрацоўкі гэтага колеру, якая і дадала яму значнасці. Тэхналогія чарвлення менавіта такой і была. Колер у выніку атрымліваўся насычаным і трывалым, а спосаб вырабу самога барвніка – невядомым на той час у іншых культурах.

Што мы ведаем пра чарвяца сёння? Перадусім па-ранейшаму мала. У Польшчы чарвец не ахоўваецца і не здабываецца, затое маніторынг ягоных папуляцый вядзецца з самага пачатку ХХ стагоддзя. Дадзеныя гэтага маніторынгу сведчаць, што сучасныя анклавы чарвяца пераважна супадаюць з гістарычнымі цэнтрамі яго здабычы і групамі “чырвоных” тапонімаў: гэта, у прыватнасці, Мазавецкая нізіна, Малапольскае ўзвышша і Свентакшыскія горы, узвышша Расточча (землі Градаў чэрвеньскіх) і бліжэйшае да нас ва ўсіх сэнсах Падляшша – раён Белавежскай пушчы. Пра статус чарвяца ў Літве інфармацыю знайсці не атрымалася – падобна, ім там увогуле не надта цікавяцца. На Украіне шчытоўка гіганцкая занесена ў Чырвоную кнігу. З нашай Чырвонай кнігі чарвец нядаўна выключаны з наступнай матывацыяй: “Распространение на территории Беларуси совершенно не исследовано. Достоверных данных нет”.

Між тым чарвец мае для нас важнае значэнне. Перадусім таму, што тэхналогія чарвлення была вялікай вынаходкай сваёй эпохі і мы ёй таксама скарысталіся – як мінімум удзельнічалі ў чарвяцовым буме XVI ст. Па-другое, мы ў розныя часы запазычвалі гэты самы “чырвлёны” колер у якасці ўласнага культурнага маркера – спачатку ад паўднёвых суседзяў, як знак “рускасці“ (у шырокім, культурна-канфесійным і звычаёвым значэнні), потым ад заходніх – як знак шляхецтва, сарматызму і рэзістэнцыі. (Запазычванне, у адрозненне ад экспансіі, працэс творчы, натуральны і нават неабходны.) Мы ў сваёй любові да чырвонага колеру не ўнікальныя – ім захапляліся старажытныя рымляне, візантыйцы, каталіцкі касцёл, сярэднявечныя алхімікі і трэндмэйкеры эпохі Адраджэння. Але нашае стаўленне да гэтага колеру мае свае ўласныя вытокі. І гэта самае істотнае.

Чырвоны колер быў “на шчытах і рызах”, на харугвах Вялікага Княства і дагэтуль красуе на тарчы герба Пагоня. Падпісанне Гарадзельскай уніі і наступнае за ім сімвалічнае дарэнне польскіх радавых гербоў літоўскай шляхце дало тутэйшым нобілям пропуск у еўрапейскую геральдычную супольнасць і, шырэй, у прастору геральдычнай культуры, якая яшчэ болей пашырылася з наданнем гарадам княства Магдэбургскага права. Чырвоны колер прысутнічае сярод літургічных колераў усіх хрысціянскіх цэркваў. Хрысціянства ўзбагаціла семантыку чырвонага, надало яму сэнсы колеру Хрыста і Любові, але адначасова колеру Вавілонскай блудніцы і Хрыстовай пакуты. Каталіцкі касцёл падарыў нам яшчэ некалькі гістарычных адценняў чырвонага – кардынальскую чырвань і біскупскі чырвоны. Што праўда, усё гэта перакрыў колер рэвалюцыі, а мы амаль на стагоддзе сталі часткай Чырвонай імперыі.

Семантыка чырвонага колеру ў беларускай культуры шматсэнсавая, шматузроўневая і шматпластавая. Асобнае месца ў ёй займае народная семантыка чырвонага. Можна паспрабаваць яе вербалізаваць наступным чынам: чырвоны – колер чалавека і ўсяго створанага чалавекам, а таксама сімвалічнай мяжы чалавечага свету, акрэсленай самім чалавекам. Найлепей гэта бачна на прыкладзе магічных маніпуляцый з чырвонай ніткай – аб’екта цалкам рукатворнага, чалавечага. Чырвоны – гэта не толькі мяжа, але і памежжа, пераходны стан, месца напругі, як гэта адбываецца ў кавальстве, калі нагрэў жалеззя да ярка-чырвонага, калёнага стану дазваляе змяніць яго форму і прызначэнне. Мажліва, адсюль, ад слова каленне, паўстаў вобраз Калінава моста – месца пераходу паміж тым і гэтым светам. Разам з тым, распаўсюджанае меркаванне наконт даўніх семантычных сувязяў чырвонага з агнём і сонцам праглядаюцца досыць слаба, а сувязь з крывёю надзейна табуявана і адсунута на маргінэс.

У Беларускім народным ткацтве чырвоны колер з’яўляецца не проста традыцыйным колерам, а стылеўтваральным элементам. Чырвоны – адзін з чатырох складнікаў стылістычнага канона беларускага народнага тэкстылю, іх варта пералічыць асобна: модульнасць тэкстыльнага аб’екта, геаметрычны арнамент у якасці выяўленчай структуры і сімвалічнай мовы, бела-шэрая, чырвоная і чорная каларыстыка, выкарыстанне базавых для беларускай традыцыі ткацкіх тэхнік. Ручнік у беларускай народнай культуры не проста ўтылітарная рэч і не толькі надзелены разнастайнымі сакральнымі функцыямі аб’ект, але і своеасаблівы візуальны мэсэдж, сімвалічны аповед, маркер лакальнай і родавай ідэнтычнасці. Непадабенства розных лакальных традыцый і адначасова іх устойлівая пазнавальнасць адбываецца ў межах агульнага канона.

У гэтых межах змяняюцца прапорцыі палатна ручніка, ткацкая тэхніка (якая, у сваю чаргу, задае характар арнаменту), колеры гэтага арнаменту (звычайна чырвоны) і прапорцыі суадносінаў чырвонага арнаменту да белага поля ручніка. Калі б мы расклалі ўсе беларускія ручнікі на ўмоўнай мапе Беларусі ў прывязцы да месцаў іх стварэння, то атрымалі б візуальны гіпертэкст, які ў свой спосаб распавёў бы нам пра гісторыю паўстання беларусаў як этнасу і Беларусі як адметнай культурнай прасторы. А каб мы ўмелі яго прачытаць, то даведаліся б, як развіваліся тэхналогіі ткацтва, як паўставалі розныя канцэпты ладу і хараства, як адбываліся цывілізацыйныя ўплывы і запазычанні. Аднак найбольш выразнай, раўнуючы з чытэльнасцю мовы плаката, была б гісторыя нашага этнагенезу, балта-славянскіх дачыненняў і ўзаемаўплываў.

Мы б убачылі, як архаічная дрыгавіцкая арнаментыка (чаргаванне гарызанталяў чырвані і белі), плоская і празрыстая, што той палескі краявід, напаўняецца геаметрычнымі элементамі і чырвоным колерам па меры прасоўвання на ўсход, ажно пакуль іх карункавая геаметрыя не сальецца ў масіўныя чырвоныя плашкі, а стылістычны канон не распадзецца на мноства лакальных адметнасцяў. Затым, калі кіравацца ўверх па Дняпры, ручнік вызваляецца ад дамінацыі чырвонага з тым, каб на момант знерухомець у каноне крывіцкага ручніка – графічна бездакорнага, нардычнага, з выразнай дамінацыяй белага тла і агрэсіўнай геаметрыяй чырвонага арнаменту. На самай поўначы краіны, у Падзвінні і Паазер’і, чырвонага стане яшчэ меней, на паўночных ручніках дамінуе бель, а чырвоны толькі падкрэслівае яе чысціню. На Віленшчыне і Панямонні чырвань амаль цалкам знікае, саступіўшы месца шэраму. Ручнікі летапіснай Літвы ўражваюць сваёй натуральнай прастатой і мяккасцю каларыстыкі, яны заспакойваюць і прапануюць уласны канон прыгажосці – не кантраст, а нюанс, не акцэнтацыю элементаў, а медытацыю ў іх бясконцых геаметрычных спалучэннях.

Беларускі нацыянальны сцяг, эскіз якога распрацаваў у 1917 годзе архітэктар і палітычны дзеяч Клаўдзій Дуж-Душэўскі, уяўляе сабой тры роўныя па шырыні гарызантальныя паласы белага, чырвонага і зноўку белага колераў. Сцяг паўстаў на хвалі рэвалюцыйнага ўздыму, ён арыентаваны на ўзор французскага трыкалора, і чырвоная паласа пасярэдзіне, хутчэй за ўсё, азначала для ягонага аўтара, сябра Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, барацьбу за сацыяльна справядлівае грамадства. Белае тло ў разуменні нацыянальнага дэмакрата Дуж-Душэўскага і ягоных паплечнікаў, відавочна, сімвалізавала Беларусь. Мажліва, недзе ў глыбіні душы архітэктар Дуж-Душэўскі меў на ўвазе тое ж, што і яго калега Тэа ван Дусбург, які аднойчы сказаў: “І белы стане яшчэ бялейшым”. Разам з тым, не мог народжаны на Глыбоччыне аўтар сцяга не адчуваць стылістыку беларускага народнага тэкстылю. Ён напэўна ведаў, з якім розгаласам прайшла ў Вільні выстава беларускага народнага мастацтва чатырма гадамі раней, чытаў поўныя захаплення водгукі, добра ведаў галоўнага ідэёлага “беларускага стыля“ Вацлава Ластоўскага і быў знаёмы з яго праграмнымі артыкуламі.

Дакладны колер цэнтральнай паласы сцяга спецыяльна нідзе не агавораны, на тагачасных выявах ён розны: ад стандартнага друкарскага светла-чырвонага да цёмнага кармазіну. Бел-чырвона-белы сцяг Рэспублікі Беларусь займеў цэнтральную паласу светла-чырвонага, шкарлатнага колеру, у выніку чаго сцяг атрымаўся святлістым, ён як быццам сам выпраменьвае святло. Гледзячы на яго, міжволі пагаджаешся з антычнымі мыслярамі, якія лічылі чырвоны колер вытворным ад белага. Клаўдзій Дуж-Душэўскі не проста “зрабіў эскіз”, ён урэчаісніў каларыстычную матрыцу беларускай культуры. Сцяг ягонага аўтарства – рэтрансляцыя тысячагадовых спалучэнняў чырвонага з белым, візуалізацыя іх барацьбы і сінтэзу. У кожнага геніяльнага твора, апроч непасрэднага аўтара, ёсць той, “хто стаіць за плячыма”. Наш сцяг, я ўпэўнены, твор геніяльны. Ён зразумелы і шматзначны, на ім баявыя харугвы Вялікага Княства і кроў ваяроў на снезе, ахвяра Хрыстова і цывілізацыя любові, чырвоны арнамент на льняным палатне і славяне на балцкім субстракце, барацьба за справядлівасць і права “людзьмі звацца”.

Міхал Анемпадыстаў

Глядзіце таксама: