Напярэдадні прэзентацыі кнігі Міхала Анемпадыстава «Колер Беларусі», якая адбудзецца 30 мая ў Мінску, распачынаем публікацыю асобных раздзелаў гэтага выдання. На сайце ўжо даступна ўступнае слова аўтара, а цяпер надыйшоў час колераў. Першы з іх – Белы. Кніга «Колер Беларусі» – гэта вынік шматгадовых культуралагічных даследванняў Міхала Анемпадыстава. Варта адзначыць, што гэта не простая кніга, але шыкоўна аздоблены альбом, які будзе цікавы не толькі адмыслоўцам, але і шырокаму колу чытачоў.
Беларускае слова “белы” паходзіць ад праславянскага bělъ, якое, у сваю чаргу, выводзіцца са старажытнаіндыйскага bhālam (бляск), bhāti (свяціць). Яно ў сваяцтве з літоўскім boiúoti (бялець) і baltas (белы), латышскім bãls (бледны, бляклы) і balts (белы).
Беларусь – адна з нешматлікіх краін, у назве якой прысутнічае колер. Спроб нейкім чынам гэтую прысутнасць патлумачыць рабілася шмат і здаўна. Частка гэтых тлумачэнняў, нягледзячы на іх спрэчнасць, прыжылася ў нашай калектыўнай свядомасці, зрабілася складнікам нацыянальнага міфа. З усіх варыянтаў нам найболей падабаецца той, дзе слову “белы” надаецца дадатковае значэнне “вольны, свабодны”, гэта значыць зямля, вольная ад заваёўнікаў. Разам з тым мы ахвотна верым у тое, што белы колер прысутнічае ў назве краіны таму, што традыцыйная вопратка яе жыхароў была пераважна белая, а самі жыхары – светласкурыя і светлавалосыя. Яшчэ нам падабаецца варыянт, дзе прычынай называецца “мноства снягоў” (як быццам снег у нашых шыротах – нешта ўнікальнае!). У кожным разе ўсе гэтыя версіі, хай сабе не надта навуковыя, затое пазітыўныя, можна сказаць нават “элегантныя”, ствараюць вобраз чагосьці вольнага, белага і пухнатага, падвышаючы тым самым нашу калектыўную самаацэнку. Зрэшты, мы ў гэтым “самалюбаванні” мала чым рознімся ад іншых, бо кожны народ песціць свой міф, свае ўласныя “прыгожыя” гісторыі, якія далёка не заўсёды адпавядаюць рэальным фактам і, па вялікім рахунку, адпавядаць ім не мусяць – так склалася, так уявілася…
Сапраўдная гісторыя, аднак, часта бывае цікавейшай за міфы. Яшчэ ў 2000 г. гісторык Алесь Белы выдаў кнігу “Хронікі Белай Русі: нарыс гісторыі адной геаграфічнай назвы”. У кнізе рупліва, на аснове першакрыніц гэтая заблытаная гісторыя падрабязна даследуецца. Калі моцна спрашчаць, аўтар даводзіць наступнае: прыметнік “белы” як дадатак да назвы “Русь” упершыню з’яўляецца ў працах сярэднявечных заходнееўрапейскіх географаў, а тутэйшыя крыніцы пра яго яшчэ доўга нічога не згадваюць. З цягам часу назва “Alba Rhutenia” (у разнамоўных варыянтах напісання) замацоўваецца ў заходнееўрапейскай геаграфічнай традыцыі і пачынае “вандраваць” па абшарах усходняй Еўропы. Вандруе менавіта назва, а не тэрыторыя, якую яна азначае. Паступова яе засвойваюць і ўсходнеславянскія аўтары, яна ўводзіцца ў афіцыйны ўжытак, пачынае выкарыстоўвацца маскоўскай канцылярыяй спачатку ў якасці статуснага эпітэта, потым як культурна-геаграфічны маркер. У сярэдзіне ХVI ст. харонім замацоўваецца за паўночна-ўсходнімі землямі цяперашняй Беларусі, а пазней пераносіцца на ўсю яе тэрыторыю. У ХІХ ст. ад геаграфічнай назвы ўтвараецца імя этнасу, а затым і новапаўсталай мадэрнай нацыі.
Цяпер мы абазнаныя ў сваім этнагенезе куды як лепей, чым 100 гадоў таму. Мы ведаем, што нашымі продкамі былі не толькі славяне, але і балты, якія жылі тут некалькі тысячагоддзяў да з’яўлення першых славян. Назва “балты”, якая выглядае вытворнай ад калароніма “белы” (baltas па-літоўску / balts па-латышску), насамрэч да белага колеру не мае дачынення. Гэтае слова – неалагізм, яно ўтворана ад геаграфічнай назвы Balticum mare ў сярэдзіне ХІХ ст. дзеля азначэння групы моў і тых народаў, якія гэтымі мовамі карысталіся. Што да геаграфічнай назвы Balticum mare (Балтыйскае мора), упершыню ўжытай Адамам Брэменскім у канцы ХІ стагоддзя, то і яе этымалогія ніяк не звязаная з колеранайменнем “белы” ў балцкіх мовах. Падазраю, што наяўнасць калароніма ў прозвішчы Алеся Белага, аўтара кнігі “Хронікі Белай Русі”, – таксама чыста выпадковае супадзенне. Усё гэта разам, аднак, нагадвае п’есу абсурду са сваёй нутраной, незразумелай нам логікай, якая па-свойму арганізуе рэчаіснасць. Як кожная добрая п’еса абсурду, яна пакідае адчуванне недагаворанасці, за якой – нявыказаная таямніца. Але нам патрэбныя таямніцы. І таму, што яны інспіруюць мастацтва, літаратуру, навуку, і “проста так”, бо мы іх любім.
Разам з тым кожную таямніцу можна паспрабаваць патлумачыць лагічна. Назва “Rhutenia Alba” ад пачатку найчасцей ужывалася ў лацінскім напісанні або перакладалася на іншыя заходнееўрапейскія мовы. Дакладней кажучы, перакладалася слова “белы”, другая частка назвы заставалася нязменнай, не беручы пад увагу яе фанетычныя мадыфікацыі. Наяўнасць калароніма ў назве забяспечвала марфалагічную гнуткасць, спрашчала яе “засваенне” рознымі еўрапейскімі мовамі. Незразумелая еўрапейцам транскрыпцыя са славянскага (Bella Russia) упершыню з’яўляецца на еўрапейскіх мапах толькі ў самым канцы ХVI ст. Недахоп спраўджанай інфармацыі вымушаў сярэднявечных географаў карыстацца напрацоўкамі антычных аўтараў, а тагачасная традыцыя толькі вітала такія запазычанні. З тае ж прычыны схаластычная думка актыўна дадумвала і дапрыдумвала, зводзіла разам факты і домыслы, на сённяшні розум мала сумяшчальныя. Белы колер у назве быў своеасаблівай “зачэпкай”, якая дазваляла знаходзіць доказы існавання “Белай Русі” ў тых крыніцах, дзе ўзгадваўся белы колер ці проста было слова, падобнае па гучанні.
Гэтак назва памежнага з паўночнарускімі землямі фіна-ўгорскага племені Вепсаў (рус. Весь, ням. Wizzi) без праблем магла трансфармавацца ў нямецкае weiss (белы) і, спалучыўшыся са словам “Русь”, утварыць Weissruslalnd. У назве антычнай краіны Албаніі сярэднявечным аўтарам чулася лацінскае слова alba – белы. Назва Lectonia (Літва) ператваралася ў Leucovia, што на старажытнагрэчаскай мове азначае тое самае, што слова Albania на латыні, а менавіта нейкую “белую краіну”. Любая згадка пра белы колер у геаграфічнай прасторы Усходняй Еўропы, будзь то белыя снягі, мядзведзі ці Белае возера, працавала на легітымізацыю назвы, адначасова мяняючы яе лакацыю на мапе.
Да таго ж сімвалічнае значэнне белага колеру з’яўляецца адначасова ўніверсальным (усе разумеюць, пра што ідзе гаворка) і полісемантычным (кожны можа бачыць у ім розныя, яму блізкія сэнсы). Для наймення невядомай зямлі недзе на краі Айкумены, паміж Меаційскімі балотамі і “здзічэлымі тэрыторыямі”, гэта было акурат тое што трэба. Пазітыўная канатацыя белага колеру, а таксама прывабнасць яго сімвалічных сэнсаў паспрыялі лёгкасці пераймання гэтай назвы жыхарамі тых тэрыторый, якія яна пазначала. Пагатоў і без прывязкі да саманазвы ў беларускай культуры ён мае адмысловае значэнне.
Шмат белага ў назвах нашых архаічных сакральных аб’ектаў і месцаў. Толькі сярод апісаных даследчыкамі мы ведаем “белыя” горы, азёры, балоты, ручаі, камяні, магілы, дубровы, крыніцы, студні. Апроч гэтага, на Беларусі налічваецца каля дзвюх сотняў “звычайных” тапонімаў, назвы якіх утрымліваюць слова “белы” альбо ад яго ўтвораныя. Большасць з іх складаюць айконімы (назвы населеных пунктаў) – каля 170 толькі ў межах сучаснай тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, гэта значыць без уліку тэрыторый кампактнага пражывання аўтахтонаў-беларусаў у іншых краінах. Гідронімаў з коранем “белы”, “бель” меней, іх крыху за 50. Часткова гэта тлумачыцца тым, што вялікая частка гідронімаў на Беларусі мае назвы старажытнабалцкага ці нават яшчэ болей даўняга фіна-ўгорскага паходжання, прачытанне іх сэнсаў неадназначнае і ў кожным выпадку патрабуе асобнага даследавання. Прозвішчы, утвораныя ад слоў “белы”, “бель”, тут таксама сустракаюцца вельмі часта. У пэўным сэнсе мы былі падрыхтаваныя да назвы “Беларусь” і ўтворанага ад яе этноніма “беларусы”, а яго прыняцце ў якасці саманазвы надало беламу колеру новыя сімвалічныя сэнсы і зрабіла яго для нас яшчэ болей важным.
Семантыка белага колеру ў беларускай культуры шырокая і распрацаваная, яна сфармавалася ў выніку шматлікіх напластаванняў розных культурных традыцый. Найбольш архаічная яго частка мае ўніверсальны архетыпічны характар і разглядае белы колер як маркер і ўласцівасць “гэтага свету”, свету людскага і адначасова боскага. У класічнай схеме ён супрацьпастаўляецца “таму свету”, свету “нялюдскаму”, які маркіруецца чорным. Трэба, аднак, заўважыць, што ў беларускай традыцыі такі падзел калі і існуе, то ў залагоджаным выглядзе, дзе актуальнай застаецца яго першая частка, а другая асабліва не акцэнтуецца. Пекла ў дахрысціянскай традыцыі нашых продкаў не было. Іншасвет існуе побач з намі, толькі ў іншым вымярэнні, яго насельнікі могуць праходзіць адтуль сюды праз адмысловыя “адтуліны” ў прасторы і часе.
Значэнне белага ў беларускай традыцыйнай народнай культуры можна сфармуляваць наступным чынам: белы колер ахоплівае ўсё існае, усё, што ў стане спазнаць (не абавязкова зразумець) чалавечы розум. Пры гэтым засвоеная частка сусвету проста белая – як у выразах “белы свет”, “ясна, як белы дзень”. Той самы белы, маркіруючы боскасць, набывае дадатковыя сэнсы, блізкія па значэнні да “абсалютнай чысціні”, “святла”, “ззяння”. І наадварот – убыванне, згасанне белага аддаляе аб’ект ад боскага і набліжае да нячысцікаў, цёмных сілаў, цемры.
Цяжка сказаць, што менавіта ў такой мадэлі з’яўляецца спадчынай паганства, а што здабыткам, прыўнесеным хрысціянствам. Як вядома, пантэон балцкіх багоў, іх імёны, атрыбуцыя і сімволіка былі надзвычай цесна звязаныя з паняткамі святла і белага колеру як адной з яго праяў і на сімвалічным, і на лексічным узроўні. У славянскай міфалогіі гэтыя сувязі таксама прысутнічаюць, мажліва не так відавочна. Ці яны проста “згубіліся” ў бляску новай веры, прынесенай з Візантыі?
Эстэтыка ранняга хрысціянства наскрозь пранізаная святлом як сімвалам боскасці. Белы – адзін з літургічных колераў у рыма-каталіцкім і грэка-каталіцкім абрадах, таксама ён прысутнічае на шатах святароў у праваслаўных цэрквах. Белы колер пануе на ўрачыстай працэсіі падчас Свята Божага Цела. Белы – колер Хрыста. У апакрыфічным Евангеллі ад Філіпа сам Бог апісаны як барвяр, які праз хрост надае ўсім сваім стварэнням трывалую барву, але толькі адну – белую. Пра гэта распавядае эпізод у барвярні, дзе Езус кідае ў дзежку 72 фарбавальнікі, а вымае адтуль чыстую бель.
У беларускай традыцыйнай культуры белы – найбольш “папулярны”, любімы і шанаваны колер з выключна пазітыўнай канатацыяй. Нават у выпадку, калі ён выконвае функцыю колеру жалобы. Пра белы як колер жалобы піша Міхась Раманюк у кнізе “Беларускія народныя крыжы”. Трэба, аднак, улічваць, што тут гаворка ідзе пра рудыменты паганскага светапогляду, які не мае панятку жалобы ў яе сённяшнім разуменні, а сама смерць – гэта толькі пераходны момант перад наступнай фазай існавання, перад Выраем, дзе ўжо чакаюць дзяды (продкі). Вырай – таксама месца светлае, з пазітыўнай канатацыяй. Туды злятаюць на зіму беларускія птушкі, каб увесну вярнуцца дадому.
Слова “белы” (разам са словам “чорны”) мае ў беларускай мове не толькі пазітыўны дэмінутыў (памяншальна-ласкальную форму) “беленькі”, не толькі суперлатывы “бялейшы”, “найбялейшы”, але і формы, якія адначасова з’яўляюцца і тым, і другім, ласкава пазначаючы асабліва чыстую бель – “бялюткі”, “бялюсенькі”. Гэтая найбялейшая бель не проста якасная катэгорыя, але таксама катэгорыя эстэтычная, ідэал хараства, увасабленне абсалютнай чысціні. На пытанне: “Што такое прыгажосць?” – дзевяць беларусаў з дзесяці адкажуць, што прыгажосць – гэта калі чыста.
Белы – гэта цнота, неруш, пачатак. Як першы снег. І першая асацыяцыя, якая ўзнікае асабіста ў мяне ад слова “белы”, – гэта снег. Здавалася б, снег тут быў спрадвеку, а значыцца, і ў традыцыйнай культуры яго павінна быць шмат. А не… Гэта як з той сотняй найменняў для розных адценняў белага ў мовах эскімосаў… Іх насамрэч няма. Уся гэтая гісторыя, па-першае, толькі пра снег, па-другое, слоў, якія азначаюць стан снегу, у эскімоскіх мовах прыблізна столькі ж, колькі ў мове беларускай, англійскай альбо любой іншай паўночнай мове.
Прыроднае асяроддзе – надзвычай важны фактар у фармаванні этнасу і культуры, але роўна настолькі, наколькі культура яго засвойвае. Беларуская народная культура пазбягала апісанняў зімовай прыроды ў міфа-паэтычнай творчасці, нягледзячы на тое, што частка комплексу каляндарна-абрадавай паэзіі прывязаная да зімовых святаў. Няма зімы і ў беларускім візуальным мастацтве – ані на абразах, ані на сармацкім партрэце, што можна патлумачыць кананічнасцю гэтых жанраў, але канон сармацкага партрэта паўстаў тут, а не недзе на поўдні. Нават на гравюрах Аляксандра Тарасевіча з кнігі “Rosarium…”, дзе аўтар у рэалістычнай манеры ілюструе краявіды і заняткі людзей цягам года, па гравюры на кожны месяц, снегу зусім няма. Першы снег на палотнах беларускіх мастакоў з’яўляецца толькі ў сярэдзіне ХІХ ст. на батальных сцэнах зімовай кампаніі Напалеона. А першыя зімовыя краявіды беларускіх аўтараў у беларускім жа кантэксце з’явіліся яшчэ пазней, на пачатку ХХ стагоддзя – на палотнах Вітольда Бялыніцкага-Бірулі і Марка Шагала.
Відаць, найбольш старажытным носьбітам белага колеру ў матэрыяльнай культуры нашых продкаў з’яўляецца звычайная крэйда. Прыблізна за 3000 гадоў да нашай эры на тэрыторыі цяперашняй Беларусі пачалася эпоха неаліту. Неалітызацыя запатрабавала новых прылад працы, якія рабіліся з дрэва, косткі, крэменю. Апошні матэрыял найбольш рэдкі і адначасна наймацнейшы. Крэмень залягае ў пластах вапняку і крэйды ў выглядзе канкрэцый бульвястай формы. Па-беларуску такая канкрэцыя называецца “гега”, адсюль слова “нягеглы”, а ад слова “крэмень” утварылася слова “крамяны” – у сэнсе “пругкі, моцны”. На тэрыторыі сучаснай Беларусі ў эпоху неаліту распрацоўвалася адразу некалькі крамянёвых радовішчаў, сярод якіх найбольшым было Краснасельскае. Памеры гэтага крэменездабыўчага комплексу былі агромністымі – яго інфраструктура расцягнулася на кіламетры, толькі ідэнтыфікаваных у наш час ствалоў (глыбінёй да 5 метраў) налічваецца блізу тысячы.
Крэмень і крэсіва ў беларускім фальклоры стасуюцца са сферай сакральнага, яны адмыкаюць праход паміж “Светам Белым” і “Іншасветам”. Пабочным прадуктам здабычы крэменяў быў мяккі вапняк – крэйда. Яе наяўнасць – важны этап у развіцці канцэпту колеру ў культуры. Архаічны прота-колер (ужо не толькі святло, але яшчэ і не колер у нашым сённяшнім разуменні) разам з засваеннем белага прыроднага пігменту набывае сваё фізічнае вымярэнне. Кавалак мелавой пароды ў руцэ – гэта першая неалітычная крэйда. Белая крэйда як ахоўны маркер шырока выкарыстоўвалася ў абрадавай магіі цягам наступных тысячагоддзяў. Крэйдай пазначалася сімвалічная абарончая рыса ад чараў і злых сілаў, крэйдавыя крыжыкі на дзвярох засцерагалі ад мору. Адмысловая роля крэйды пратрывала да нашых дзён. Прыклад гэтага мы можам бачыць і сёння ў выглядзе напісаных белай крэйдай літараў К+М+В на каталіцкае Свята Трох Каралёў.
Потым нашыя продкі засвоілі тэхналогію вырабу вапны – прадукту перапальвання мяккага вапняку (прыроднай крэйды). Вапна і цэгла былі матэрыяламі, неабходнымі для запачаткавання мураванага дойлідства ў Полацку, Віцебску, Гародні ў ХІІ ст. З вапны, пяску і тоўчанай керамікі атрымліваўся раствор (рашчына) для звязкі цэглы-плінфы. Такая рашчына мела светла-палевае, ружаватае адценне. Таксама на аснове вапны рабіліся першыя тынкоўкі і першыя фарбы. Вапна і прыродная крэйда не зусім белыя ў нашым сённяшнім разуменні, яны маюць цёплае, палева-шэрае адценне, але традыцыйна лічыліся і дагэтуль лічацца белымі. У Сярэднявеччы ў вапнавую тынкоўку дзеля больш трывалай сашчэпкі і пластычнасці дадавалі дробна тоўчаныя вугаль, кераміку, цэглу, перацёртую гліну. Гэта надавала беламу колеру будынкаў далікатнае цёплае адценне, ружаватае, прыглушанае. Аднак у мове такі колер усё адно азначаўся словам “белы”. У сялянскай хаце вапнай бялілася печка – тэхналагічнае ды сімвалічнае “сэрца” дома. На падворку шляхціца – калоны на ганку, маркер шляхетнага паходжання гаспадара.
Белыя калоны сціплых шляхецкіх сядзіб – гэта мясцовая інтэрпрэтацыя антычнай архітэктуры, дайшоўшай да нас праз доўгую чараду пераемнасцяў разам з распаўсюдам класіцызму. У Рэч Паспалітую гэты стыль прыйшоў толькі ў сярэдзіне ХVIII стагоддзя, у час свайго найвышэйшага ўзлёту, калі рамкі і змест стылю ўдала спалучыліся з ідэямі Асветніцтва. Ідэі Асветніцтва, аднак, не былі адназначна ўспрыняты ў Шляхецкай Рэспубліцы, стаўленне да іх падзяліла эліту краіны на “касмапалітаў” і “сарматаў”. Першыя прымалі гэтыя ідэі, разумелі неабходнасць рэформаў і пераймалі новы тып культуры – культуры арыстакратычнай. Другія пярэчылі любым зменам і заставаліся ў полі традыцыйнай шляхецкай (сармацкай) культуры. Гэты падзел не быў аформлены ані палітычна, ані арганізацыйна, але найболей касмапалітаў было сярод магнатэрыі, а таксама шляхты Кароны Польскай, сарматы ж пераважалі на Літве. Кансерватызм літоўскай шляхты спрычыніўся да таго, што тут найдаўжэй культываваўся традыцыйны (сармацкі) стыль жыцця, які, сярод іншых светапоглядных каштоўнасцей, такіх як свабода, пабожнасць, адвага, асабліва шанаваў простасць, уважаючы яе за ўласную цноту. Простасць уяўлялася годнай праявай шляхецкай натуры, антытэзай рафінаванаму, выштукаванаму арыстакратызму з яго карункамі, парыкамі ды рацыянальным мысленнем. Мажліва, таму па-антычнаму просты класіцызм прыжыўся менавіта на Літве, а не ў Кароне Польскай . Для густаў тамтэйшай арыстакратыі ён быў недастаткова вытанчаны. Да таго ж літоўская шляхта (зноў-такі, згодна са светапоглядам сарматызму) выводзіла свой сімвалічны радавод з антычнага Рыма, і таму класіцыстычная стылістыка была ёй “ідэалагічна” блізкай.
Запачаткаванне віленскага стылю звязанае з дзейнасцю архітэктара Ваўжынца Гуцэвіча і асобай віленскага біскупа Ігнацыя Масальскага. Найбольш значным творам гэтага перыяду з’яўляецца велічны будынак кафедральнага сабора Святога Станіслава ў Вільні (будаваўся ў 1777–1781). Апроч гэтага, Гуцэвічам былі запраектаваныя будынак віленскай ратушы і ратушы ў Відзах, палацавы комплекс біскупа ў Вярках пад Вільняй і палац біскупа ў самой Вільні (перабудаваны ў 1824–1834 Васіліем Стасавым), цяпер Прэзідэнцкі палац. А таксама велічны, з бакавымі аркадамі і велічэзным пляцам, касцёл Святога Станіслава ў Маляцічах, цяпер Крычаўскі раён (не захаваўся).
Сярод твораў позняга віленскага класіцызму даследчыкі найперш вылучаюць працы Караля Падчашынскага. Сярод іх варта адзначыць рэканструкцыю паўднёвага фасада касцёла Св. Яна ў комплексе Віленскага ўніверсітэта (1827–1828), інтэр’ераў аўлы і прафесарскай чытальнай залі (там жа), праект евангелічна-рэфарматарскай царквы на цяперашняй вул. Піліма (у савецкія часы к-т “Kronika”), а таксама палаца ў Жылічах, будынкаў гімназій у Слуцку і Свіслачы, школы ў Бабруйску. Апроч Гуцэвіча і Падчашынскага, у класіцыстычным стылі працавалі іншыя мясцовыя архітэктары – Марцін Кнакфус, Аўгуст Касакоўскі, Міхал Шульц. Характэрнымі рысамі віленскага класіцызму як у ранні, гэтак і ў позні яго перыяд з’яўляюцца строгасць, лаканізм, кантэкстуальнасць. Перавага аддаецца дарычнаму ордару – найпрасцейшаму з усіх, мужнаму і манументальнаму. Колер у класіцызме падпарадкаваны форме – “кшталт важнейшы за колер”. Таму каляровая гама віленскага стылю стрыманая – гэта шчыльная жоўтая вохра, цёмны ружова-шэры, нейтральны шэры ад цёмных да светлых валёраў, папяліста-шэры, шэры лён і т.зв. “ламаная” бель – любімы колер архітэктараў класіцызму і Віленскай школы ў прыватнасці. “Ламаная” таму, што белая фарба па-ранейшаму рабілася на аснове вапны, яна была паўпразрыстай і не надта “ўкрывістай”, мела жаўтавата-шэрае натуральнае адценне.
Віленскі класіцызм паўставаў у час падзелаў Рэчы Паспалітай і паэтапнай анексіі яе складовых частак. Экспансія Расіі ў еўрапейскім кірунку патрабавала адпаведнай самапрэзентацыі. Для працы на новадалучаных тэрыторыях прыцягваліся найлепшыя рускія архітэктары – Васілій Бажэнаў, Іван Староў, Васілій Стасаў, Мікалай Львоў, Аўраам Мельнікаў і іншыя. Для рускага класіцызму характэрны эклектызм і маштабнасць, ён імкнецца здзівіць і ўразіць багаццем дэкору, пампезнасцю. Сярод найбольш значных аб’ектаў варта ўзгадаць палац Паскевічаў у Гомелі (верагодна, Іван Староў), які разам з Петрапаўлаўскім саборам (Джордж Кларк), фамільнай капліцай (Яўген Чарвінскі) і паркам утварае велічную архітэктурна-ландшафтную кампазіцыю на беразе Сожа. Выдатным прыкладам класіцыстычнага горадабудаўніцтва з’яўляецца забудова цэнтральнай плошчы Чачэрска разам з рэгулярнай перапланіроўкай самога горада. Адметны архітэктурны аб’ект уяўляе сабой віцебскі губернатарскі палац (Фёдар Санкоўскі).
Пануючым стылем у імперыі быў на той час класіцызм, ён найлепей дэманстраваў моц абсалютнай улады, адначасна заяўляючы пра яе рацыянальны характар. Гэтае racio ўвасаблялася ў тым ліку і ў надзвычай маштабным дзяржаўным горадабудаўніцтве, якое на нашых землях спалучалася са стварэннем новай уладнай інфраструктуры. Сам факт уваходжання ў палітычную і культурную прастору “адзінай і непадзельнай” патрабаваў належнага архітэктурнага ўвасаблення. У класічным стылі будаваліся і перабудоўваліся не толькі паасобныя будынкі, але цэлыя гарады і мястэчкі. Такая забудова ўсё часцей рабілася па распрацаваных у Санкт-Пецярбургу тыпавых “узорных” праектах. Апроч добраўпарадкавання, гэта вяло да ўніфікацыі гарадской прасторы населеных пунктаў імперыі, а на далучаных землях было яшчэ і маркерам чужой культурнай дамінацыі. У 1817 годзе Аляксандр І выдае ўказ аб фарбаванні дзяржаўных будынкаў у светлыя колеры, з якіх найбольш прыярытэтнымі (ажно да нашых дзён) становяцца цёплы светла-жоўты і белы, іншыя ж колеры – розныя адценні ружовага, зялёнага і нават блакітнага – выкарыстоўваліся “па сітуацыі”.
Да 20-х гадоў ХІХ стагоддзя віленскі класіцызм і расійскі класіцызм суіснавалі паралельна, хаця і ў розных вагавых катэгорыях, кожны ў свой спосаб маркіруючы тутэйшую прастору. Наўрад ці гэта было адразу ўсвядомлена як пачатак “вайны культур” на землях былога ВКЛ. На пачатку хапала і іншых, больш яркіх і важных маркераў саматоеснасці. Аднак досыць хутка менавіта эстэтыка віленскага класіцызму, простая, лаканічная, грубая, была перанятая мясцовай шляхтай і інтэграваная ў экстэр’ер традыцыйнага шляхецкага дома ў выглядзе антычнага порціка з тымпаронам і, як правіла, дзвюма калонамі. Слупы найчасцей рабіліся з дрэва і бяліліся вапнай. Самі будынкі, у пераважнай большасці драўляныя, заставаліся неапрацаванымі, а ад пачатку ХІХ стагоддзя маглі пакрывацца белай вапнавай тынкоўкай. Сэнсава гэтая антычнасць звязаная не з рацыяналізмам Асветніцтва, а з “простасцю” сарматаў і паведамляе аб “рымскім” паходжанні літоўскай шляхты. Вобраз шляхецкага дома будзе крыху пазней апаэтызаваны, засвоены і даведзены да ўзроўню сімвала нацыянальнай ідэнтычнасці (на жаль, не нашай) прадстаўнікамі польскамоўнага рамантызму. Чытаем у паэме “Пан Тадэвуш” Адама Міцкевіча пры апісанні Сапліцова:
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany;
Świeciły się z daleka pobielane ściany,
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni.
Беларуская нацыянальная культурная мадэль, якая ад самага пачатку пазіцыянавалася як сялянская, шукала свае сімвалы і маркеры ў народнай культуры. Адным з такіх сімвалаў з’яўляецца тканіна. Дакладней кажучы, беларуская тканіна ўяўляе сабой цэлы комплекс сімвалаў і сэнсаў, розных па часе ўзнікнення, архетыпічных і арыгінальных, вербальных, візуальных, прасторавых. На жаль, нашыя веды пра старажытны тэкстыль вельмі абмежаваныя. З прычыны беларускага клімату і характару глеб, найстарэйшы археалагічны тэкстыль захаваўся толькі ў выглядзе фрагментаў на месцы кантакту з металамі ў выніку яго акіслення. Савецкая археалогія найперш цікавілася помнікамі старажытнарускага перыяду, пакідаючы па-за ўвагай тое, што было да і пасля яго. Аднак і тое, што было знойдзена, расцярушана па розных фондах, належным чынам не апісана, не закансервавана і пакрысе знішчаецца ці ўжо знішчылася цалкам. Крыху лепшая сітуацыя была і ёсць у нашых заходніх ды паўночных суседзяў. Новыя камп’ютарныя тэхналогіі дазваляюць узнавіць структуру і першапачатковы колер археалагічнага тэкстылю, больш дакладна вызначыць тып і паходжанне валокнаў. Найстарэйшыя знаходкі ў нашым рэгіёне датуюцца першымі стагоддзямі нашай эры і ўяўляюць сабой класічную “дыяганаль” натуральных колераў авечае воўны.
Тут, у лясной зоне ўсходняй Еўропы, выраб тэкстылю яшчэ на доўгі час застанецца выключна хатнім заняткам і набудзе формы прафесійнай дзейнасці толькі ў канцы першага тысячагоддзя. Гэта стрымлівала развіццё сумежных рамёстваў, напрыклад барвярства. Цяжка дакладна сказаць, ці валодалі тагачасныя майстрыцы (ткацтва было жаночым заняткам) тэхналогіямі фарбавання тканін. Тэарэтычна яны не маглі не ведаць прыродных фарбавальнікаў расліннага паходжання. З іншага боку, гэтыя фарбавальнікі не былі трывалымі без тэрмаапрацоўкі, спецыяльных дадаткаў ды іншых тэхналагічных хітрыкаў, якія звычайна з’яўляюцца там, дзе ўзнікаюць гандаль, інтэнсіўная камунікацыя і рамесніцтва. Таму тэхналогіі барвярства, верагодна, з’явіліся тут пазней. Да месца заўважым, што пафарбоўцы тканіны ў любы колер, хіба апроч чорнага, папярэднічае яе адбельванне. Таму тэхналогія “бялення” павінна была з’явіцца раней за фарбаванне. Да таго ж тэхналогіі адбельвання прасцейшыя. Ваўняная пража адбельваецца ў працэсе лугавання – замочвання ў водным растворы лугу (шчолаку). Луг атрымліваецца ад змешвання звычайнага попелу і вады. Посуд для замочвання – драўляная бочкападобная пасудзіна без дна – называўся “жлукта” ад літоўскага žlùktas, што азначае тое самае, што і “луг, пральны шчолак”. Другі спосаб бялення яшчэ прасцейшы і палягае на замочванні ваўнянай пражы ў растворы тоўчанае крэйды ў халоднай вадзе.
Яшчэ прасцей адбельваўся лён: ільняное палатно паласкалася ў вадзе, потым раскладалася пад сонечным святлом на роснай траве ці снезе – і гэтак шматкроць, пакуль не набярэ патрэбнай белі. Краявід з разасланымі льнянымі палотнішчамі заставаўся візітнай карткай Беларусі да сярэдзіны ХХ ст. Цягам стагоддзяў лён быў любімай тканінай беларускага селяніна, а яго найбольш статусным колерам – белы (як стандарт якасці і ідэал). Ох, сэрца лянок! Мая радасць ты, лянок! Ўсё бялюсенькі кужалёк! На хвалі “хлопаманіі” ў канцы ХVIII ст. у лён апраналіся нават магнаты. Шанавалі белы лён і польскамоўныя паэты-рамантыкі ў ХІХ ст., і беларускамоўныя адраджэнцы пачатку ХХ ст. Спрадвеку льняное палатно выконвала цэлы шэраг утылітарных функцый, якія пакрысе набылі значэнне сімвалічных, – ім накрывалі стол, у яго загортвалі хлеб, з яго рабілі мяшэчак для клінковага сыру; мяшэчак нельга было пазычаць суседзям, ён захоўваўся і перадаваўся праз пакаленне, ад бабулі да ўнучкі. Белы тэкстыль, найчасцей ільняны, адзначаў усе галоўныя моманты ў жыцці чалавека – нараджэнне, першую камунію, шлюб, а ў некаторых архаічных лакальных традыцыях і смерць. Ільняныя ручнікі ўпрыгожвалі хрысціянскія абразы і паганскія прошчы.
З’яўленне жывёлагадоўлі дадало ў рацыён нашых далёкіх продкаў новы прадукт – малако. Верагодна, спачатку ўжывалася толькі скіслае малако; невядома, ці маглі нашыя далёкія продкі беспраблемна ўжываць лактозу. З цягам часу, аднак, яны прызвычаіліся і да сырадою. Культ каровы ўласцівы ўсім індаеўрапейскім народам. У Рыгведзе дойная карова – сімвал касмічнай урадлівасці і дастатку, у старажытнабалцкай міфалогіі вярхоўны бог Дыевас ад неба-каровы нараджае блізнятаў, якія сімвалізуюць урадлівасць і земляробства. Для беларусаў апошнія некалькі стагоддзяў карова – гэта перадусім карміцелька. Да нядаўняга часу малако было адным з асноўных прадуктаў у рацыёне нашых продкаў. Выпіваць па тры літры малака ў дзень для дарослага мужыка было не тое што нормай, а жыццёвай неабходнасцю. Колькасць розных прадуктаў на аснове малака ў беларусаў большая, чым ва ўсіх суседзяў; мажліва, з намі могуць паспрачацца літоўцы. Традыцыйны посуд для захоўвання малака – керамічны гарлач, які ў розных кутках Беларусі можа называцца па-рознаму: стаўбун, жбан альбо збан, гладыш, крынка.
А вось старажытныя яцвягі і прусы пілі кумыс – скіслае малако кабыл, пра гэта згадвае Адам Брэменскі ў “Дзеяннях архіепіскапаў Гамбургскай Царквы”. Прусы ўвогуле вельмі шанавалі коні, асабліва белага колеру, культ каня існаваў у яцвягаў, ад яцвягаў яго перанялі старажытныя літоўцы. Белы конь суправаджае Дыеваса, галоўнага бога балцкага паганскага пантэона, на белым кані ў беларускім фальклоры ўяўляецца Юр’я (Ярыла), выява белага каня размешчана на Пагоні, старажытным гербе Вялікага Княства Літоўскага.
Квітнеючы сад – яшчэ адзін тыповы носьбіт белага ў беларускай народнай культуры. Сад – гэта прастора, засвоеная чалавекам, той самы “белы свет”, пра які згадвалася раней, у яго канцэнтраваным чыстым выглядзе. Адначасова кожны сад – гэта праекцыя райскага саду. Таму ў кожным зямным садзе прысутнічае боскае. Народная міфа-паэтычная творчасць вызнае ў ім цэнтр сусвету: у выглядзе дрэва явара, боскіх харомаў ці нават у асобе самога Бога. Але не былі б мы беларусамі, каб у тым самым садзе не пакінулі месца для негатыву: іншасвет таксама аблюбаваў сад для сваіх цёмных спраў. У садзе адкрываюцца праходы ў той, нялюдскі свет. Мажліва, апошняе – адгалоскі біблейскай гісторыі пра Эдэм, у якім, апроч райскіх купін, ёсць дрэва спазнання дабра і зла, а таксама змей-спакушальнік. Нягледзячы на апошняе, квітнеючы сад у народнай вусна-паэтычнай творчасці з’яўляецца ўстойлівым вобразам кахання, шчаслівага шлюбу і сям’і.
Міхал Анемпадыстаў
Глядзіце таксама:
Кніга Міхала Анемпадстава “Колер Беларусі” была выдадзеная ў межах міжнароднага праекту па развіцці культурнай спадчыны CHOICE
