Часам у мяне пытаюцца, чаму перастаў пісаць для “Грабляў гісторыі” тэксты. Насамрэч не перастаў. Проста колькасць герояў і тэмаў, якія мне цікавыя на дадзены момант, вельмі звузілася. Прасцей кажучы, мяне захапляе беларусізацыя і ўсё, што з ёй звязанае, а таксама Якуб Колас, Максім Танк, Вацлаў Ластоўскі ды ягоны савецкі двайнік – Язэп Дыла. Іншыя героі нашай гісторыі застаюцца ўбаку. Спадзяюся, ва ўсіх астатніх знойдуцца свае аматары, якія будуць пра іх нешта пісаць. Мне ж не хацелася б пісаць увесь час пра адных і тых жа людзей.
Але сёння ёсць добрая нагода зноў згадаць Власта: пабачыў свет зборнік “Да гісторыі беларускай дыяспары. Сшытак 2”, у якім змешчаныя матэрыялы конкурсу працаў пра беларускае замежжа, прысвечанага 25-годдзю МГА “Згуртаванне беларусаў свету “Бацькаўшчына”. Сярод 12 тэкстаў надрукаваны і мой, прысвечаны “ковенскаму” перыяду жыцця Вацлава Ластоўскага.
Тэкст, натуральна, не навуковы. Беглы агляд таго, што рабіў і што зрабіў наш Власт, знаходзячыся ў эміграцыі, чаму з’явіўся ягоны легендарны “Крывіч” і каму за ўсё гэтае шчасце варта дзякаваць. Перачытаў яго і зноў здзівіўся, што гэты перыяд у жыцці такога чалавека нікому не цікавы. Шырокая грамада наўрад ці што пра яго ведае агулам, акрамя завучаных дат: прыехаў, выдаў, выехаў.
І нічога дзіўнага або ненармальнага ў гэтым няма. Гэтак жа нецікавыя шырокаму люду і іншыя даты, напрыклад, 90-я ўгодкі славутай моўнай канферэнцыі ў савецкім Мінску, на якой вызначалі нормы правапісу, або вяртанне ў БССР “бацькі” беларускай драматургіі, аўтара легендарнай аповесці “У капцюрох ГПУ, Францішка Аляхновіча. Абедзве даты былі ў лістападзе мінулага года, абедзве прайшлі фактычна незаўважанымі. Другарадныя спрэчкі пра сэксізм у рэкламе Mark Formelle – безумоўна, рэч нашмат больш неабходная ды патрэбная.
І калі з гэтымі падзеямі ўсё ясна – пра іх банальна не ведаюць, то з Ластоўскім і ягоным жыццём у Коўне не ўсё так адназначна. Асабіста для мяне тыя няпоўныя сем гадоў, якія Власт правёў у міжваеннай Літве, падаюцца найбольш яскравым перыядам ягонай біяграфіі. Ясна, што да гэтага была “Наша Ніва”, палітычныя дзейнасць, выдавецкая справа і самаадукацыя. Але да Коўна Власт выступаў хутчэй як шэры кардынал. Вядома, што цэлыя нумары “Нашай Нівы” былі складзеныя ім уласнаручна, але падпісаны рознымі псеўданімамі. Тое ж ён рабіў пазней і ў “Крывічы”, праўда, не асабліва моцна хаваючыся. Любы чытач знойдзе яго за большасцю матэрыялаў у гэтым выданні.
І прычына таго, што мы так мала ведаем пра менавіта гэты перыяд ягонага жыццяпісу простая – летувісы. Так, тыя самыя, якія скралі Вільню, назву краіны, народа ды нарабілі яшчэ шмат якой шкоды. На жаль, у сучаснай нацыяналістычнай і патрыятычнай рыторыцы нашы літоўскія суседзі фігуруюць выключна, як ворагі. Канчаткова гэта стала зразумела пасля вялікай постнавагодняй сваркі ў фэйсбуку, калі “беларусы” счапіліся з “літвінамі” ў барацьбе за правільную назву нашай краіны.
Аказваецца, на летувісаў павесілі многія беды і няшчасці, якія выпалі на долю беларускага народа цягам апошняга стагоддзя. І ў гэты зручны канструкт, які ўжо добра ўкаранёны ў свядомасць актыўных прадстаўнікоў нашага грамадства, ніяк не ўпісваецца той факт, што міжваенная Літва часоў Власта ў прынцыпе лаяльна ставілася да беларусаў, часам дапамагаючы ім нават у развіцці культурных, грамадскіх, дзяржаўніцкіх ініцыятыў. І за гэта, пэўна, ім варта ўсё ж падзякаваць. Як і 90 гадоў таму, асноўная праблема беларушчыны – хранічная залежнасць ад знешніх абставін. Калі ў снежні 1926 года ў выніку перавароту да ўлады прыйшлі літоўскія нацыяналісты, Власту абрэзалі ўсе мажлівасці для далейшага развіцця, рабіць у гэтай краіне яму было ўжо няма чаго. Новыя ўлады не былі зацікаўленыя ў развіцці незапатрабаванай беларускай ідэнтычнасці, яны імкнуліся найперш развіваць сваю нацыянальную культуру. Менавіта таму вясной 1927 года Ластоўскі выехаў з Коўна ў Мінск.
Ці не кожны літоўскі школьнік ведае сёння пісьменніцу Ладзіну Пяледу. Пад гэтым псеўданімам пісала свае творы на пару з сястрой Марыя Іваноўская, першая жонка Власта. Ці кожны беларускі школьнік ведае пра яго? А што чытаў з ягоных твораў? Ясна, што можна пачаць наракаць на дзяржаву, якая мала звяртае ўвагі, не дае магчымасці і гэтак далей. Усё гэта мы ўжо чулі. Дзякуй! Але гэта хутчэй слабае апраўданне, чым рэальная пазіцыя. Сеціва ніхто не адмяняў. І ўласную працу над сабой і сваім атачэннем таксама. На жаль, жыць у свеце чорна-белых ілюзій, штампаў, простых адказаў на складаныя пытанні нашмат прасцей…
Часам можна сустрэць меркаванне, што дзеячаў эміграцыі спецыяльна ўвялі ў зман, каб выманіць на савецкую тэрыторыю, а потым рэпрэсаваць. Безумоўна, такая гульня вялася савецкімі спецслужбамі ў дачыненні да беларускіх дзеячаў, якія мелі ўплыў на беларускую эміграцыю. Пра тое, як пераконвалі Власта пераехаць у Мінск, ёсць добры артыкул гісторыка Аляксандра Пашкевіча. Але ж разам з гэтым згадваюцца і нататкі самога Ластоўскага, які ў лістападзе 1926 года наведаў згаданую вышэй моўную канферэнцыю. У іх ёсць досыць шмат крытычных заўваг, то бок ён ведаў, куды ехаў вясной 1927 года. Можа быць, не думаў, што будзе так жорстка. І нягледзячы на ўсе “але”, ён справядліва прызнаваў тагачасны Мінск, сталіцу БССР, цэнтрам збірання беларускіх земляў. Таму і вярнуўся…
У любым выпадку наша гісторыя захоўвае яшчэ шмат цікавостак, якія ляжаць літаральна пад нагамі. Дастаткова толькі захацець іх убачыць. Гэта рэальны і дзейсны ключ у іншы дзівосны і неверагодны свет. Нашмат шырэйшы за кнігі Караткевіча, Ермаловіча і вершы Янкі Купалы. Галоўнае толькі захацець знайсці адказы на складаныя пытанні, хаця б для ўласнага разумення сваёй гісторыі.
Канстанцін Касяк
Глядзіце таксама:
