У 1967 годзе пасля заканчэння Маскоўскага ўніверсітэта мая маці ехала ўладкоўвацца на працу ў Магілёў. Тады людзі скідваліся па 3 рублі і дабіраліся з Оршы ў Магілёў на таксі. Недалёка ад Шклова, з левага боку ад дарогі за краем лесу, яна пабачыла фантастычныя вежы — абрыс вельмі гожага касцёла, які мільгануў і знік адразу, піша Паліна Качаткова для «Свободные новости».
Крыж на месцы былого велічнага касцёла. Фота аўтара
Вежы касцёла
Гэта здарылася каля вёскі Фашчаўка Шклоўскага раёну. Мая мама, Бязручка Ірына, гаворыць:
— Было моцнае ўражанне, калі я ўбачыла абрыс храма, вежы. Пасля спадзявалася яго яшчэ пабачыць, але ўсё. Ён знік.
Мяне ўразіла, што быў — і няма!
Касцёл узарвалі. Помнік у стылі барока...
Навошта было знішчаць? Можа, каб не бачылі партакратыі з дарогі, бо ён муляў ім вочы... Вялікая бяда: пры Машэраве ў Беларусі актыўна зносілі помнікі архітэктуры. Таварыства іх аховы тады яшчэ не было. З іншага боку, а каб і мелася — хіба была магчымасць запярэчыць? Адстаяць? Шанцаў мізер...
Калі касцёл ўжо знішчылі, таксісты, праязджаючы Фашчаўку, згадвалі і тамтэйшага Ёлупа. Я тады думала, што, відаць гэта старажытнае надмагілле на могілках, — незвычайная скульптура, помнік.
Новы касцёл у зусім іншым месцы. Фота аўтара
Але Фашчаўскі Ёлуп — не надмагілле.
Не блытаць Фашчаўскага Ёлупа і Шклоўскага Ідала
Шклоўскі (Ёлуп) Ідал — каменнае паганскае Божышча, знойдзена хлопчыкамі ў 1963 годзе ў Старым Шклове ў рацэ Серабранка. Прымітыўная скульптура, паганскае Божышча з заплюшчанымі вачыма, постаць, высечаная з пясчаніку.
Шклоўскі ёлуп
Да таго часу, як прыехалі навукоўцы, знаходку ўжо назвалі Шклоўскім Ёлупам па народнай традыцыі. «Ёлуп, ёлупень», — так часта кажуць, калі з’яўляецца нейкі незразумелы чалавекападобны абʼект, прымітыўная скульптура. Па расейску — «истукан».
Напачатку 1960-х гадоў Шклоўскага (Ёлупа) Ідала перавезлі ў Мінск на вуліцу Карла Маркса (прычым досыць моцна пры гэтым пашкодзілі), цяпер ён у Нацыянальным музеі гісторыі і культуры Беларусі. Там яго можна пабачыць на першым паверсе.
Калона Святога Сімпліцыяна альбо Фашчаўскі Ёлуп
У XVII стагоддзі кароль Жыгімонт Ваза перадаў Фашчаўку аршанскім езуітам. Тыя збудавалі ў вёсцы вялізны мураваны касцёл Спаслання Святога Духа.
Манахі-місіянеры прывозілі ў Фашчаўку хрысціянскія рэліквіі з розных краін свету.
У касцёле знаходзіўся цудатворны Абраз Божай Маці, які вабіў да сябе шматлікіх пілігрымаў.
Пасля Другой сусветнай вайны ў будынку быў клуб, пасля зернясховішча. Можа касцёл бы і выстаяў, але ўмяшалася ідэалогія — змагаліся з рэлігіяй па ўсім Савецкім Саюзе. Палітыка партыі. Наўрад ці калгас бы справіўся з моцнымі мурамі езуіцкай місіі — для гэтага патрабавалася адмысловая тэхніка і сродкі.
Касцёл ніколі не перараблялі ў праваслаўную царкву, але ўзарвалі напрыканцы 1960-х. Цяпер на яго месцы — кукурузнае поле. Калі стаіш там, фізічна адчуваеш, што пад нагамі не проста зямля, а глыбокія сутарэнні, які засыпаныя друзам і зямлёй пасля выбуху і хаваюць у сабе шмат таямніц.
Фашчаўскі ёлуп. Фота аўтара
У Фашчаўскім касцёле быў алтар з мошчамі Святога Сымпліцыяна — Папы рымскага першых стагоддзяў хрысціянства. Ёсць версія, што частка мошчаў Сімпліцыяна замураваная ў калоне, а постаць на ёй — і ёсць Святы Сімпліцыян. І самы Фашчаўскі Ёлуп — гэта калона Святога Сімпліцыяна на раздарожжы.
Верагодна, што ў ёй таксама замураваны часткі Святога Крыжа Гасподня, на якім укрыжавалі Езуса Хрыста. Калі стаіш каля калоны, ахопліваюць адчуванні, як каля вялікіх хрысціянскіх святынь: тут нават цяплей, чым навокал, у халодныя дні.
Але калі спытаць у жыхароў Фашчаўкі проста на дарозе ці ў краме:
— А што ў вас каля могілак стаіць?
Адказ будзе адзін:
— Ёлуп! Ёлупень!
Мы ў шасці чалавек запыталіся...
«Ёлуп Хвашчоўскі» і Уладзімір Караткевіч
Фашчаўскі Ёлуп ці Хвашчоўскі згадваецца неаднаразова ў творах Уладзіміра Караткевіча. Стаўленне да Ёлупа Хвашчоўскага ў класіка амбівалентнае — ён Караткевічу хутчэй не падабаецца, як не падабалася класіку ўсё, што звязанае з езуітамі, але адначасова тое хвалявала яго.
У рускамоўнай версіі дэтэктыва «Чорны замак Альшанскі» ёсць такі момант:
«У вёсцы Фашчаўка пад Шкловам была калісьці ў сярэднія вякі езуіцкая місія і поруч яе стаяла на высокай калоне статуя. Удзячны народ забыўся, хто гэта: святы ці нейкі дзяржаўны дзеяч, але трывала замацаваў у слоўніку слова «ёлуп хвашчоўскі» для вызначэння чагосьці дурнога і бескарыснага».
У рамане «Леаніды не вернуцца да Зямлі» («Нельга забыць») Фашчаўскі Ёлуп згадваецца інакш у сувязі з Марцэляй — нянькай галоўнага героя, пісьменніка і сцэнарыста Андрэя Грынкевіча:
«Андрэй усё ўспамінаў яе цёплыя рукі на галаве, яе блытаныя, бязладныя казкі над яго дзіцячым ложкам, сотні слоўцаў, пачынаючы ад «ёлупа Хвашчоўскага» і канчаючы «цёмна, хоць мышэй лаві», і адчуваў, што без яе, пэўна, яго нясцерпнае, да болю, пачуццё Радзімы зусім не было б такім поўным. Быў бы сабе звычайны гарадскі хлюпік, без мовы, без водару зямлі, які кожнай вясной хваляваў яго».
У гэтым выпадку Фашчаўскі Ёлуп выступае не як рэлікт рэлігійнага мінулага, а як жывая часціна народнай свядомасці. Тут Караткевіч піша па-добраму, бо каб не Марцэля з Хвашчоўскім Ёлупам, то не адчуў бы ён водару мовы і зямлі.
У «Каласах пад сярпом тваім» Фашчаўскі (Хвашчоўскі Ёлуп) узнікае ў сцэне знаёмства галоўнага героя Алеся Загорскага з Кастусём Каліноўскім. Тут Фашчаўскі Ёлуп не абʼект, а лаянка ў народным стылі.
Знаёмства адбываецца на свіслацкім кірмашы, дзе юнакі слухаюць сляпога старца-лірніка, і калі Каліноўскі кідае яму дробную медную манету, то заўважае, што Загорскі — «гожы падлетак з шэрымі вачыма хоча пакласці на ліру срэбны паўрубель». Праз гэта пачынаецца бойка, Загорскі не разумее, што кепскага ён зрабіў, калі хацеў аддзячыць лірніку за добрую песню:
«Яны ўсё яшчэ сачылі адзін за адным, але відаць было, што бойка згасне.
— Гэта ты дурань, — сказаў хлопец.— Старога за твой паўрубель маглі б у паліцыю павесці. У бедных людзей бываюць толькі медныя грошы.
— А паперак няма? — буркнуў Алесь.
— Не ў старцоў, ёлуп хвашчоўскі.
Алесь разумеў, што хлопец кажа праўду, але вуха пякло, а незнаёмы яшчэ і лаяўся. Варожасць зноў пачала нарастаць.
— Ты хто такі? — не вельмі ветліва спытаў ён.
— А табе што?
— Ну хто? Паляк? Мазур?
І тут ён пачуў такое, што аж вочы сталі круглыя ад здзіўлення.
— Беларус, — спакойна сказаў хлопец.
— Што-о?
Алесь не мог зразумець, адкуль гэтаму хлопцу стала вядома яго таямніца, ягонае адкрыццё. Але хлопец, відаць, зразумеў пытанне як выгук пагарды. Алесь не стрымаўся.
— Адкуль гэта ты даведаўся? Гэта ж я адкрыў. Гэта я — беларус».
Тут «Ёлуп Хвашчоўскі» — лаянка, але праз яе галоўны герой набліжаецца да Беларушчыны.
Рыцар на калоне
Ёсць яшчэ легенда, звязаная, хутчэй за ўсё, з месцам, дзе стаіць калона, а стаіць яна каля могілак. Паводле гэтай легендай пад калонай пахаваны рыцар — удзельнік Аршанскай бітвы, якія быў паранены, якога лячылі манахі і не вылечылі: памёр ад ранаў. Манахі яго пахавалі і зрабілі мемарыял — калону, а зверху — постаць рыцара.
Кажуць, раней драўляны рыцар на металічным штыры паварочваўся ў той бок, з якога на Беларусь ішла вайна. Такім чынам папярэджваў пра небяспеку. А цяпер хоць драўляная скульптура рыцара зусім зусім спарахнела, але павернутая яна на Усход.
Фашчаўскі рыцар. Фота аўтара
Фашчаўскі рыцар — прывідная постаць на дзесяціметровай калоне з чырвонай цэглы.
Цяпер рыцар на калоне мала падобны на чалавека.
Рыцар стаў празрыстым, ператварыся ў драўляныя карункі.
Ён падобны на птушку.
Птах, які з апошні сіл захінае крыламі Беларусь.
І яшчэ стаіць. З апошніх сіл.
Абаронца краю.
Паліна Качаткова, sn-plus.com
