Сёння мы запрашаем вас у вандроўку па «калекцыйным» Мінску. Пад навуковымі тэрмінамі «нумізматыка», «баністыка», «філуменістыка», «філатэлія» хаваюцца цікавыя прыклады адлюстравання Мінска як мастацкага і сацыякультурнага вобраза на незвычайных носьбітах — грошах, паштовых марках, запалкавых этыкетках.

Колькі «каштуе» сталіца? Мінск на манетах і банкнотах

Нягледзячы на знаёмства нашых продкаў з металічнымі грашыма ад антычных часоў і факт з’яўлення першых папяровых грошай ужо ў Рэчы Паспалітай у 1794 г., грошы як месца для выяўленчых вобразаў, а тым больш — аб’ектаў гарадскога жыцця і інфраструктуры, — з’ява даволі позняя. Манетная тэматыка з вобразамі Мінска сфарміравалася пасля абвяшчэння незалежнасці Рэспублікі Беларусь у 1991 г. Да гэтага перыяду існуе толькі пару прыкладаў змяшчэння вобразаў Мінска на савецкіх рублях, або на сувенірнай прадукцыі да Алімпійскіх гульняў у Маскве.

Савецкі Мінск здолеў «засвяціцца» толькі на масавых юбілейных манетах да Алімпіяды-80 у Маскве, ды на настольных медалях «900 год. г. Мінск» (1967) і «Мінск — горад алімпійскага футбола» да Алімпіяды-80 (гэты аб’ект цікавы тым, што ў кампазіцыю знакавых будынкаў у першыя шэрагі патрапіў Чырвоны касцёл!).

Што наконт уласна беларускіх юбілейных і памятных манет Нацыянальнага банка Беларусі перыяду незалежнасці, то безадносна да тэматыкі і серый, у якіх манеты выпускаліся, можна заўважыць тры напрамкі сюжэтных вобразаў:

1) Мінск гістарычны і ягоныя аб’екты; 

2) рэлігійная і культурная тэматыка; 

3) выпускі да афіцыйных святаў, мерапрыемстваў і палітычнай дзейнасці, звязанай з усходнім суседам.

Што можна адразу заўважыць — дык гэта вельмі малы набор архітэктурных і гістарычных аб’ектаў, і амаль поўная адсутнасць — значных асобаў з гісторыі Мінска. Больш за тое, абраныя аб’екты ніяк не падкрэсліваюць амаль 1000-гадовую гсторыю горада, утвараючы часовыя разрывы і лапікавае ўяўленне аб важных эпохах у жыцці горада. Пры гэтым самім Нацбанкам запушчана некалькі даволі ўдалых агульнабеларускіх рэпрэзентатыўных, як у нацыянальным, так і ў гістарычным плане, серый — напрыклад, «Шлях Скарыны», «Гісторыя і культура Беларусі», «Праваслаўныя храмы», «Гарады Беларусі», «Помнікі архітэктуры Беларусі» і інш.

Пакуль Нацыянальным банкам выпушчана вельмі мала манет (у срэбным і медна-нікелевым варыянтах), прысвечаных гісторыі сталіцы: справа ўверсе — аверс і рэверс 20 руб. «Глеб Менскі» з серыі «Умацаванне і абарона дзяржавы» (2007); злева ўнізе — памятных 20 руб. «Мінск» з серыі «Гарады Беларусі» (1999); справа ўнізе — аверс і рэверс 20 руб. «Мінск. 950 гадоў». У верхнім левым куце — помнік Манеце, пастаўлены да 20-годдзя з дня заснавання Банка «Дабрабыт» на вуліцы Камуністычнай, 49, як даволі ўдалы прыклад як графічнага, так і нумізматычнага адлюстравання нацыянальнай гісторыі

Тэматыка рэлігійна-культурнага жыцця горада пакуль абмежаваная манетай «Мінск. Сталіцы краін ЕўрАзЭС» (2008), манетай, прысвечанай 2000-годдзю Хрысціянства (варыянт для каталіцкай канфесіі, на аверсе маюцца выявы Пінскага, Гарадзенскага і Мінскага касцёлаў; 1999); манетай «Беларускі балет» з выявай Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы і балета са сцэнай з нацыянальнага балета «Страсцi» («Рагнеда») (2003; выканана ў срэбным і залатым варыянтах); манетай «Ікона Прасвятой Багародзіцы "Мінская"» (выпускалася ў 2010 і 2013 гг.)

Сярод іншых тэматык, датычных Мінска — банкаўская (манета з выявай адміністрацыйнага будынка ААТ «ААБ Беларусбанк» 2012 г. і манета да 75-годдзя банкаўскай сістэмы з выявай сённяшняга адміністрацыйнага будынка Нацыянальнага банка, 1997). Палац прафсаюзаў бачны на манеце да 100-годдзя прафсаюзнага руху Беларусі (2004). Абеліск «Мінск — горад-герой» («Стэла») бачны на манеце да Дня Незалежнасці (1997). Сярод аб’ектаў найноўшай гісторыі — спарткомплексы «Мінск-Арэна» і «Чыжоўка-Арэна» (да Чэмпіянату свету па хакеі, 2014) і будынак Выканаўчага камітэта СНД з манеты «Садружнасць Незалежных Дзяржаў. 15 год» (2006)

На першых банкнотах незалежнай Беларусі былі намаляваны жывёлы, менавіта адсюль паходжанне размоўнай назвы беларускай валюты — «вавёрачкі» («белочки») і «зайчыкі»: вавёрка была намаляваная на купюры ў 50 капеек, заяц на банкноце ў 1 рубель.

Архітэктура, а з ёй пазнавальныя аб’екты сталіцы, прыйшлі на беларускія грошы крыху пазней — 8 снежня 1992 года, калі ў абарачэнне былі запушчаны новыя банкноты.

Першымі на банкноце ў 200 руб. з’явіліся «Вароты Мінска» — дзве адзінаццаціпавярховыя вежы на Прывакзальнай плошчы. Выяве на банкноце ўжо тры дзясяткі гадоў, але за мінулую траціну стагоддзя тут амаль нічога не змянілася, хіба што падчас рэканструкцыі ў сярэдзіне 2000-х гг. аднавілі скульптуры.

Банкнота ў 200 руб. была ў абарачэнні з 1992 па 2001 гг.

На банкноце 500 рублёў з’явілася плошча Перамогі. Тут за 30 гадоў увогуле нічога не памянялася, толькі елкі вакол манумента прыкметна падраслі.

Банкнота ў 500 рублёў мела хаджэнне ў 1992–2001 гг.

Купюра ў 1000 рублёў на працягу 18 гадоў мела выявай каланаду Нацыянальнай Акадэміі навук Беларусі. Тут таксама нічога заўважнага, акром падрослага зялёнага масіву, не змянілася.

Банкнота ў 1000 руб. мела хаджэнне з 1993 па 2001 гг. (у 1998–2001 гг. абарачаўся яе крыху падноўлены варыянт). У 2000–2003 гг. у выніку дэнамінацыі купюра значна «схуднела» — наміналам да 1 рубля

На купюры ў 5000 рублёў была выява Траецкага прадмесця. Тут дрэвы з 1992 г. выраслі настолькі, што часткова закрылі відарыс з боку Свіслачы. Побач з крыжамі Кафедральнага сабора з’явіўся шпіль ратушы, адноўленай у 2003 годзе.

Купюра ў 5000 рублёў была ў абарачэнні з 1994 па 2001 гг. (а таксама крыху змененая версія ў 1998–2001 гг.). У выніку дэнамінацыі банкнота таксама «схуднела» да 5 рублёў (ужываліся ў 2000–2004 гг.)

У 1994–2001 гг., сярод іншых банкнотаў з шалёнай колькасцю нулёў, хадзіла купюра з выявай галоўнага будынка Нацыянальнага банка. Змены падаюцца мінімальнымі, але за гэтыя дзесяцігоддзі праспект «аблысеў» на дрэвы, а выхады з падземных пераходаў накрылі шклянымі купаламі. Дый сам будынак прайшоў фасадную рэстаўрацыю.

Банкнота ў 20 000 рублёў мела хаджэнне ў 1994–2001 гг. У выніку дэнамінацыі 2000 г. яна «патаннела» да 20 руб. і была выведзена з абароту ў 2013 г.

Перш чым стаць «зялёненькай сотняй» (у дызайнераў было ўсё добра з гумарам, бо атрымаўся нібы іранічны рэверанс Бэнджаміну Франкліну), банкнота з выявай Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета 1938 года пабудовы «важыла» цэлых 100 000 рублёў. У 2007–2008 гг. будынак быў адрэстаўраваны і рэканструяваны: на фасадзе з’явілася скульптурная кампазіцыя, а перад галоўным уваходам — вялікі каскадны фантан.

Банкнота ў 100 000 рублёў мела абарачэнне з 1996 па 2001 гг. і была крыху іншай колеравай гамы, чым яе пераемніца, стыльная зялёная сторублёўка (2000–2017 гг.)На банкноту ў цэлых 500 000 рублёў у 1998 г. патрапіў Палац прафсаюзаў. З гэтага часу змены ў наваколлі адбыліся кардынальныя — знеслі музей Вялікай Айчыннай вайны, пабудавалі новы офіс Velcom, вакол Палаца Рэспублікі з’явілася зона адпачынку, але сам Палац прафсаюзаў, нягледзячы на фасадную рэканструкцыю, лёгка пазнавальны.

Купюра з мноствам нулёў у выніку чарговай дэнамінацыі «схуднела» да 500 рублёў (2000–2017), а таксама займела крыху іншую каларыстыку, але Палац прафсаюзаў застаўся цалкам пазнавальным

На банкноту ў цэлы 1 млн рублёў у 1999 годзе патрапіў Нацыянальны мастацкі музей. Цікава, што для малюнка на адваротным баку быў абраны фрагмент карціны Івана Хруцкага «Партрэт жонкі з кветкамі і садавіной».

Паміж 1 млн і 1 тыс. рублёў: Нацыянальны мастацкі музей на банкнотах 1999–2001 гг. і 2000–2017 гг.

Апошняя банкнота, на якой засвяціўся Мінск — мела шалёную лічбу ў 5 000 000 рублёў. «Гран-пры» чамусьці дастаўся Палацу спорту на праспекце Пераможцаў, які ў 2000 г. яшчэ зваўся праспектам Машэрава. У 2001–2004 гг. была праведзена рэканструкцыя палаца, абнавілі фасад, з’явіўся надпіс «Палац спорту».

Самым «дарагім» малюнкам на банкноце чамусьці стаў Палац спорту, але толькі на кароткі перыяд (1999–2001). У 2000 г. з пачатай дэнамінацыяй купюра «ссохлася» да 5 000 руб. і мелася ў абароце да 2017 г.

На гэтым гегемонія Мінска на беларускіх грошах скончылася. Астатнія купюры прысвечаны славутасцям, якія знаходзяцца па-за межамі сталіцы. Пры распрацоўцы дызайну новых беларускіх грошай узору 2009 г. прымянілі тую ж логіку, што і на аўтамабільных нумарах: адпаведнасць абласцей наміналам банкнот вызначана ў алфавітным парадку: купюра ў 5 рублёў прысвечана Брэсцкай вобласці, 10 рублёў — Віцебскай і гэтак далей. Мінск жа з’яўляецца асобнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкай, ні ў адну з шасці абласцей не ўваходзіць. З гэтай абставінай звязаны лёс яшчэ дзвюх купюр, на якіх размясцілі Нацыянальную бібліятэку.

Ад 3 цэнтаў да 250 даляраў — прыблізна такім быў «курс» Нацыянальнай бібліятэкі на банкнотах 2000–2013 гг.) і 2009 г. (у абарачэнні з 01.07.2016).

На купюры ў 10 рублёў, якая мела хаджэнне ў 2000–2013 гг., намаляваны будынак былой Нацыянальнай («Ленінскай») бібліятэкі 1932 года пабудовы. У 2000 г., калі распрацоўваўся дызайн гэтай купюры, ромбакубаактаэдра яшчэ не існавала. Будаўніцтва новага будынка бібліятэкі пачалося толькі ў 2002 г. Стары будынак Нацыянальнай бібліятэкі аддалі Савету Рэспублікі. Затое новаму будынку бібліятэкі, адкрытаму ў 2006 г., прысвечана самая дарагая купюра за ўсю гісторыю суверэннай Беларусі — 500 рублёў.

Горад у мініятуры: Мінск на запалкавых этыкетках

ХІХ стагоддзе сталася эпохай вялікіх пераменаў у жыцці грамадства, і маленькія запалкавыя скрыначкі, такія будзённыя сёння, былі на той час маркерам новай, тэхнічнай эпохі і эвалюцыйных зрухаў у побыце.

У 1869 г. у Расійскай імперыі было дазволена «паўсюдна, як у імперыі, так і ў Царстве Польскім, вырабляць фосфарныя запалкі». Неўзабаве ў беларускіх губернях запрацавала шэсць буйных фабрык, якія выпускалі гэты важны ў побыце тавар. У 1879 г. у Гомелі арганізавана запалкавая фабрыка «Везувій», у 1892 г. у Пінску пабудавана невялікая фабрыка «Вулкан», у 1891 г. у Барысаве запрацавала «Вікторыя», а ў 1901 г. — «Бярэзіна». З гэтымі часамі звязаны і першыя спробы размяшчэння рэкламных тэкстаў на запалкавых скрыначках і, адпаведна, з’яўленне аматараў калекцыявання такіх аб’ектаў. Складанае культурнае і палітычна-эканамічнае становішча затармазіла развіццё філуменістыкі ў нашых шыротах. Росквіт філуменіі у СССР прыпаў на пасляваенныя 1960-я — 1980-я гады.

Па запалкавых этыкетках можна прасачыць этапы развіцця краіны, а таксама асноўныя падзеі з палітычнага, эканамічнага і культурнага жыцця і саюзных рэспублік. У СССР этыкеткі ў першую чаргу выкарыстоўваліся для прапаганды сацыялістычнага ладу. Яны нагадвалі насельніцтву пра чарговыя юбілеі ўсталявання савецкай улады, стварэння камсамола, з’ездах КПСС і г. д. Часта этыкеткі на запалкавых скрынках ужываліся ў якасці агітацыйнага матэрыялу: прапаганды здаровага ладу жыцця, захаванні супрацьпажарнай бяспекі, заклікалі да беражлівасці, аховы прыроды, прадухіленні парушэння ПДР і інш. І, вядома ж, у якасці рэкламы: паслуг страхавання, пошты, пасажырскіх перавозак. У шасцідзясятыя — сямідзясятыя гады некалькі расійскіх запалкавых фабрык выпускалі сваю прадукцыю з выявамі аўтатранспарту і спецтэхнікі, у тым ліку беларускіх БелАЗаў, МАЗаў, МТЗ.

У БССР запалкі выпускалі Барысаўская, Гомельская і Пінская фабрыкі. Аднак традыцыйна Масква і РСФСР задавалі тэматыку і кірункі выяўленчых вобразаў. Так, архітэктуры Мінска, яго вядомым сілуэтам прысвечана серыя запалкавых этыкетак, выпушчаная ў 1960 г. камбінатам «Гігант» Калужскага Саўнаргаса. Этыкеткі з відамі беларускай сталіцы ў 1964 г. выпусціла Барнаульская фабрыка.

Серыя запалкавых этыкетак з відамі Мінска, выпушчаная калужскай фабрыкай «Гігант» у 1960 г. Асноўнае адрозненне ад падобных серый, якія выпускалі Бабруйская і Гомельская фабрыкі, — за аснову былі ўзятыя рэальныя здымкі, а не малюнкі

У 1961 г. ужо Барысаўскі фанерна-запалкавы камбінат падрыхтаваў серыю запалкавых этыкетак, прысвечаных Мінску. Годам пазней у Барысаве выпусцілі этыкеткі з выявамі мінскіх ВНУ. У 1969 г. Гомельскі камбінат таксама прысвяціў беларускай сталіцы серыю этыкетак.

Серыя запалкавых этыкетак Барысаўскай фабрыкі, прысвечаная савецкім аб’ектам Мінска (1961)

Серыя запалкавых этыкетак Барысаўскай фабрыкі, прысвечаная вышэйшым навучальным установам Мінска (1962)

Серыя запалкавых этыкетак Барысаўскай фабрыкі, прысвечаная гадзіннікам «Луч-Мінск» з выявамі савецкіх аб’ектаў Мінска (1966)

Серыя запалкавых этыкетак Гомельскай фабрыкі з архітэктурнымі аб’ектамі Мінска (1968). Падобная ж серыя выпускалася і Барысаўскай фабрыкай

Адмысловае месца ў філуменіі займала тэматыка Вялікай Айчыннай вайны. Выпускаліся як асобныя этыкеткі, так і серыі ў гонар памятных дат вызвалення ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, у гонар гарадоў-герояў, з выявамі помнікаў, герояў вайны і інш.

Серыя запалкавых этыкетак «30 год вызвалення ад нямецка-фашыскіх захопнікаў» (1975) з відарысамі Мінска і георгіеўскай стужкай, выпушчаная фабрыкай з Бранскай вобл. (РСФСР) сёння выглядае двухсэнсоўна...

У 1978 г. выйшла серыя этыкетак «Па Беларусі» з выявамі будынкаў і помнікаў Мінска, сярод якіх — чатыры з новымі відамі горада. У постперабудовачны перыяд нестабільная эканамічная і палітычная сітуацыя прыпыніла на доўгі час друк запалкавых этыкетак.

Сярод несерыйных запалкавых этыкетак савецкага часу трапляецца няшмат тэм, якія б не паўтараліся іншымі фабрыкамі Савецкага Саюза. Сярод найбольш цікавых — этыкетка, прысвечаная выставе польскай прамысловасці ў Мінску (1973), якую асабіста наведаў П. Машэраў. Дом прафсаюзаў у Мінску толькі адзін раз сустрэўся на этыкетках Пінскай фабрыкі, а Гомельская фабрыка выпусціла несерыйную памятную этыкетку да 50-годдзя Політэха

Сёння запалкавыя фабрыкі намагаюцца аднавіць філуменістычныя традыцыі, але тэматыка і якасць прадуктаў вытворчасці знаходзіцца на невысокім узроўні. Да таго ж дзяржаўныя фабрыкі зусім не ўлічваюць попыт — на нацыянальнае, патрыятычнае (такіх серый і на дзясятак не набярэцца), а таксама, праз невялікі аб’ём, і камерцыйныя замовы для прыватных пунктаў харчавання — кафэ, пабаў, бістро.

Усё, чым жыве горад: Мінск на паштовых марках

Айчынная філатэлія налічвае ўжо больш за 100 гадоў — першымі ўласнабеларускімі паштовымі маркамі былі невялічкія рознакаляровыя маркі БНР (1918–1920). У міжваенны перыяд у заходняй частцы нашай краіны мелі хаджэнне польскія маркі, а ў БССР — рэдкія савецкія маркі падкрэслена агітацыйна-прапагандысцкага характару.

У пасляваенны час савецкая філатэлія адносна рэспублік у складзе СССР не паказвала разнастайнасці — тэматыка была прыблізна такой, як і на запалкавых этыкетках, пра што было згадана вышэй. Па некаторых падліках, у часы СССР з больш чым шасці тысяч паштовых знакаў толькі 90 былі хоць неяк звязаныя з Беларуссю.

Сярод савецкіх марак, прысвечаных БССР і звязаных з вобразам Мінска — усяго некалькі экземпляраў, выкананых на добрым мастацкім узроўні. Асноўныя аб’екты, звязаныя з Мінскам — плошча Перамогі, Дом урада, «Вароты Мінска» — усё лёгка пазнавальнае

Першая марка незалежнай Рэспублікі Беларусь — «Крыж Еўфрасінні Полацкай» — была выпушчана ў паштовы зварот у сакавіку 1992 г. Прыблізна з гэтага часу «мінская тэма» таксама пачынае набіраць абароты ў філатэлістычных серыях: адна з першых марак — выява гістарычнага герба горада (1993).

Адны з першых марак, дзе з’яўляюцца вобразы Мінска, маюць дастаткова высокую якасць, з улікам тагачаснага ўзроўню друку

Асноўнымі тэмамі першага дзесяцігоддзя беларускай філатэліі былі, фактычна, тыя ж знакавыя святы і аб’екты, што і ў мінулыя гады — шмат якія выяўленчыя аб’екты перагукаюцца з выпускамі новых банкнот, напрыклад — Абеліск Перамогі, Нацыянальная бібліятэка. Аднак больш заўважным робіцца ухіл у культурна—гістарычны бок: на марках можна пабачыць храмы і тэатры, музеі і аб’екты мастацтва, а з другога боку — новыя будынкі сталіцы, напрыклад, Ратушу ці БелЭкспа.

Сярод новых вобразаў Міснка — відарыс набярэжнай, адноўленая ратуша, а таксама памяць аб мінскім медыку і ўдзельніку падполля — Я. У. Клумаве, імя якога носіць адна з мінскіх вуліц

Сярод новых тэм, звязаных з Мінскам — грамадскія будынкі, храмы і будынкі культурнага прызначэння

У наступныя перыяды далей развіваецца рэлігійны напрамак: сярод серый і асобных выпускаў марак па гісторыі храмавай архітэктуры Беларусі і дзейнасці рэлігійных дзеячаў заўважныя і маркі мінскай тэматыкі (праўда, з цягам часу — усё больш і больш з ухілам у праваслаўныя культы РПЦ).

Сёння храмавая архітэктура — адна з візітовак Мінска. І гэта заўважна па марках

Сярод раней не выкарыстаных сталічных архітэктурных аб’ектаў на марках можна заўважыць Цырк і Галоўпаштамт, відарысы набярэжных, спартовыя аб’екты. Зусім новай мінскай тэмай стаў выпуск розных серый марак, прысвечаных Мінскаму метрапалітэну.

Прыемна, што спіс зацяганых стандартных архітэктурных «топаў» Мінска разбаўляецца новымі аб’ектамі і новымі тэмамі

Яшчэ больш пашырыўся складнік гісторыка-культурнай тэматыкі Мінска: у сувязі с 70-годдзем Нацыянальнага мастацкага музея былі выпушчаны якасныя блокі, серыі, а таксама асобныя маркі, як з выявай самога будынка, так і з палотнамі з музейных калекцый. Высакаякаснай атрымалася серыя «125 гадоў Мінскай конкі», а ў серыі «150 гадоў чыгуначнай магістралі Смаленск — Мінск — Брэст» можна ўбачыць марку з будынкам знішчанага Віленскага вакзала.

Даволі паспяхова развіваецца культурны і гістарычны напрамак адлюстравання мінскіх аб’ектаў, падзей, асобаў

Бадай ці не самай прыгожай маркай, звязанай з Мінскам, на сёння застаецца выпуск у гонар 950-годдзя сталіцы, зроблены з высокім мастацкім густам.

Асноўныя крыніцы ілюстратыўнага матэрыялу — Wikipedia, ay.by, nbrb.by, belpost.by, belarussiancollection.com, matchlabel.com

Змітро Пілецкі, budzma.org