Ці можна супрацьстаяць таталітарызму, жывучы ў знітаванасці з ім? Ці ёсць у нас шанец «вылечыцца» ад гэтага паразіта, што прысмактаўся, як амяла да дрэва? Ці трэба ўсё ж ад пачатку нарадзіцца ў свабоднай краіне, каб мець гарантаванасць вырасці свабодным? Над гэтымі пытаннямі разважае паэтка Наста Кудасава.

Наста Кудасава. Фота Аляксандра Драгавоза

Беларусь запалоханасці, параноі і бяссілля

Тое, што беларускае грамадства знаходзіцца ў посттраўматычным стане, не навіна. Нават тут, у Польшчы, я чую пастаянна, як людзі перажываюць панічныя атакі, пабачыўшы чорны бус на вуліцы ці паліцыянта ў форме. Мы прывезлі з сабой «Беларусь у сэрцы» ў самым шырокім сэнсе гэтага выразу.

Мы прывезлі не толькі салідарнасць, працавітасць і сціпласць, за якія беларусаў так любяць усюды. Мы прывезлі з сабой у дадатак Беларусь запалоханасці, параноі і бяссілля.

Я і сама доўгі час шарахалася ад нечаканых званкоў у дамафон, цяпер сэрца ўжо не выскоквае так моцна, прызвычаілася. Але я дагэтуль заміраю ў жаху ад гуку самалёта над галавой, як у першыя дні вайны. І ўжо не ведаю, ці калісьці гэты страх змагу пераадолець.

Ёсць і іншыя праявы траўмаванасці, не настолькі відавочныя, заўважныя не адразу. Толькі ў эміграцыі я іх глыбока ў сабе і ў сваіх блізкіх з непрыемнасцю ўбачыла.

Найперш давялося пераадольваць у дзяцей звычку звышпаслухмянасці, якая аказалася дужа трывалай. Трэба было прыкласці намаганні, каб яны ўсвядомілі, што ўсё можна. Можна пісаць у любых сшытках, любога колеру і памеру, любымі ручкамі і алоўкамі, якія толькі даспадобы. Можна ў школьных сшытках маляваць на палях, калі душа пажадае, можна падпісваць іх дзе заўгодна і як заўгодна. Можна насіць у школе любое адзенне, у якім табе камфортна, і да т. п. Хаця, здаецца, яны дагэтуль застаюцца больш асцярожнымі і палахлівымі, чым польскія дзеці. 

Гэта не так лёгка — дазволіць сабе быць свабоднымі.

Сшыткі дачкі

Выпадак у польскай школе — нязвыкла нармальна і па-чалавечы

Але наймацнейшае ўражанне зрабіў ня мяне, прымусіўшы задумацца, наступны эпізод. Прайшло пару месяцаў ад нашага прыезду ў Гдыню, як я атрымала ліст ад класнай кіраўніцы, дзе яна прасіла мяне прыйсці да яе асабіста ў школу на размову аб маім сыне. Ці трэба казаць, наколькі мне прыкра зрабілася! Я не магла дачакацца прызначанай гадзіны, праца валілася з рук ад хвалявання. Я ўсё думала, што ж ён ужо паспеў такога нарабіць, раз мяне выклікаюць? Загадзя раззлавалася і разнервавалася, рыхтуючыся да непрыемнага візіту.

І вось гадзіна ікс. Прыходжу ў школу, сядаем з настаўніцай адны ў класе, у мяне ўсё сціскаецца ўнутры ад дурных прадчуванняў. І яна кажа са шчырай заклапочанасцю прыкладна наступнае:

— Я хацела спытаць, ці расказвае сын дома пра свой клас? Што ён думае аб школе, як пачуваецца? Ён выглядае такім самотным, нягледзячы на ўсе мае намаганні. Я не ведаю, ці я дастаткова стараюся? Што яшчэ я магу зрабіць, каб яму было добра ў нашым класе?

То-бок яна не магла сказаць такое па тэлефоне ці лістом, яна выклікала мяне асабіста, каб паведаміць, што мой сын выглядае адзінокім і гэта яе хвалюе. Ніводзін з патэнцыйных варыянтаў, што пранесліся ў маёй галаве, пакуль я ішла на тую размову, не меў нават намёку на такую развязку. У мяне і думкі не прамільгнула, што мяне могуць выклікаць дзеля чагосьці добрага. Пазітыўнай мадэлі развіцця падзеяў у маіх мазгах проста не было прадугледжана, яна там не мела шанцаў нарадзіцца. Бо я добра ведаю, што значыць «выклікаюць у школу» згодна з нашымі беларускімі рэаліямі.

Я ледзь не расплакалася тады ад слоў настаўніцы. Ад расчуленасці, найперш, бо гэта было так кранальна, так нязвыкла нармальна, так па-чалавечы! Але больш, канечне, ад пачуцця ўласнай забітасці, зацкаванасці. Стала моцна шкада сябе і іншых такіх, як я, беларусаў.

Бо ведаю, што гэта не толькі маё асабістае, гэта наш агульны псіхічны стан — увесь час чакаць удару, згрупавацца і быць напагатове, прадчуваючы напад. Бо любыя стасункі з дзяржаўнай установай для беларуса, куды б ты ні пайшоў, ці ў паліклініку, ці ў школу, ці ва ўрад, — гэта патэнцыйны стрэс, гэта гатовасць быць заатакаваным, гатовасць да таго, што на цябе зараз пачнуць крычаць і ты будзеш вымушаны бараніць свае межы.

Убудаваны рэжым абароны і змагання

«Ты не чакай, сюрпрызаў не будзе» спявалі мы ў юнацтве разам з Лявонам Артуравічам. Тады гэта здавалася толькі вясёлай драйвовай песняй. Цяпер я разумею, наколькі тут глыбокае і трапнае апісанне беларускай ментальнасці.

Таму што беларус не разлічвае на лепшае. Беларус заўжды пры поўнай «амуніцыі», падрыхтаваны да горшага. Не таму што мы ад прыроды злыя пахмурыя людзі. А таму што рэчаіснасць прывучыла нас да гэтага. У той жа час, магчыма, гэтая перасцярога робіць нас мацнейшымі, загартаванымі? 

Мы маем вышэйшую імавернасць выжыць у параўнанні з больш «наіўнымі», «расслабленымі» народамі, бо рэжым абароны і змагання ўбудаваны ў нас ад нараджэння. Магчыма... А мо я толькі сябе ўгаворваю, і нічога добрага ў гэтай траўмаванасці няма, адзін боль і знявечаная чуласць?

Траўма ўнутранай эміграцыі і супрацьстаянне таталітарызму

У Беларусі я старалася жыць, максімальна адмежаваўшыся ад дзяржавы, не ўступаючы з ёю ў кантакт, наколькі гэта было мажліва. І была ўпэўненая, што такім чынам захоўваю розум свабодным, бо свядома абіраю не падпарадкоўвацца сістэме, жыць па-за ёй, асобна, «на хутары», ва ўнутранай эміграцыі.

Толькі выехаўшы з Беларусі і зірнуўшы на сябе пад новым ракурсам, я ўсвядоміла, наколькі моцна тая сістэма насамрэч прарасла ўнутры мяне. Я цалкам арганічная яе частка, і таталітарнае мысленне ўжо глыбока ўва мне, яно зрабіла мяне трывожным насцярожаным чалавекам, які не чакае ад іншых нічога добрага.

Дык ці можна супрацьстаяць таталітарызму, жывучы ў знітаванасці з ім? Ці ёсць у нас шанец «вылечыцца» ад гэтага паразіта, што прысмактаўся, як амяла да дрэва? Ці трэба ўсё ж ад пачатку нарадзіцца ў свабоднай краіне, каб мець гарантаванасць вырасці свабодным? 

Нездарма ж Майсей сорак гадоў вадзіў свой народ па пустыні, каб яны цалкам пазбыліся рабскага мыслення і толькі тады змаглі пачаць жыццё нанова ў сваёй краіне.

Наста Кудасава і Святлана Дземідовіч у ліцэі з беларускай мовай навучання ў Бельску Падляшскім

Вучыцца жыць у здаровым грамадстве

Безумоўна, ніякая дзяржава не ідэальная, і людзі не могуць быць усюды мілымі і добрымі. Ёсць заганы і ў польскай краіне, здараецца рознае. Але галоўнае, што яна здаровая ў сваёй аснове, а жыць у здаровым грамадстве мне трэба вучыцца, як аказалася. 

Трэба вучыцца ўсміхацца незнаёмцу, які раптам захацеў з табой у тралейбусе загаварыць пра пекнае надвор’е, вучыцца вітацца з усімі ў чарзе да лекара, вучыцца з добрымі прадчуваннямі ісці на бацькоўскі сход, вучыцца не баяцца шчырасці і верыць у тое, што свет можа быць не заўсёды варожым да цябе, часам ён «выклікае на размову», каб цябе прытуліць і сагрэць. Баюся, усім нам давядзецца гэтаму вучыцца.

І можа аднойчы, праз «сорак гадоў» блуканняў па пустыні сораму, падазронасці і страху, народзяцца тыя, што сапраўды «ніколі не будуць рабамі», як завешчана.

Наста Кудасава, Budzma.org