«Выступаючы нядаўна па БТ, міністр адукацыі Андрэй Іванец сказаў, што еўрапейскія каштоўнасці і традыцыі чужыя беларускай школе, маўляў, у нас ёсць свае, нацыянальныя. Іх чыноўнік дадзенай яму ўладай і збіраецца культываваць у даверанай яму галіне. Здавалася б, сказаў — рабі. Пабольшы колькасць беларускамоўных школ, лік якіх, на жаль, з кожным годам скарачаецца (у Мінску іх засталося толькі сем). Вярні выкладанне айчыннай гісторыі на роднай мове, адмененае гадоў пяць таму. Дадай гадзін на беларускую мову, якую школьнікі вывучаюць (у лепшым выпадку) раз на тыдзень і пачалі ўжо ўспрымаць як замежную», — піша Міхась Скобла для 73-га нумара газеты «Народная воля».
Хіба мова не нацыянальная каштоўнасць? Каштоўнасць № 1! Але ў новаспечанага міністра Андрэя Іванца сваё бачанне каштоўнасцяў і традыцый. У канцы жніўня ён падпісаў пастанову Мінадукацыі «Об утверждении учебных программ факультативных занятий» па музыцы. У нешматлікім пераліку зацверджаных інструментаў там чамусьці значыцца... балалайка. Няма ні дуды, ні скрыпкі, ні цымбалаў, пад якія беларус стагоддзямі смуткаваў і радаваўся, а вось балалайка ні з пушчы, ні з поля — ёсць!
Балалайка, якая абсалютна чужая беларускай народнай культуры. Гэты музычны інструмент пашырыўся на нашай зямлі толькі ў 1920–1930-я гады — разам з прыхаднямі і паязджанамі з усходу, прыехаў, так бы мовіць, у абозе русіфікатараў. Нездарма ва ўсім свеце балалайка дагэтуль успрымаецца як нешта спецыфічна расійскае, служыць своеасаблівым апазнавальным знакам Расіі.
Пра птушыныя правы балалайкі ў Беларусі сведчыць і той факт, што яна практычна не згадваецца ў класічнай беларускай літаратуры. На чым іграе Коласаў Сымон-музыка? На скрыпцы. Як называецца першая Купалава кніга? «Жалейка». А на чым зайграў Багушэвіч, каб стала ўсім «чутка ад краю да краю»? На «Дудцы беларускай». Можна яшчэ згадаць і «Скрыпку беларускую» Цёткі, і «Прыгоды цымбал» Куляшова, і запаветнае Багрымава «зайграй, зайграй, хлопча малы, і ў скрыпачку, і ў цымбалы».
А вазьміце беларускія прыказкі — скарбонку народнай мудрасці, назапашванай стагоддзямі. І там вы днём з агнём не знойдзеце ніякай балалайкі. Хоць у наяўнасці цэлы аркестр: без смыка і без дуды ходзяць ногі не туды; слаўны бубны за гарамі, а як прыйдуць — роўны з намі; з лерніка і дудара не будзе гаспадара; альбо грай, альбо скрыпку аддай...
То на якіх падставах міністр адукацыі спадар Іванец, на словах дбаючы пра нацыянальныя традыцыі, на справе абавязвае беларускіх школьнікаў тыя самыя традыцыі забываць? Бо балалайка — гэта не традыцыя. У традыцыйных беларускіх вясковых капэлах, што стагоддзямі абслугоўвалі вяселлі, хрэсьбіны і другія святы, балалайкі ніколі не было. Там выспеўвала любую — мінорную ці мажорную — мелодыю царыца музыкі скрыпка. Там адбіваў рытм басавіты бубен. Там знаходзілася месца працяжнай дудзе, якая вось ужо чатырыста гадоў гучыць па ўсёй Еўропе — ад Шатландыі да Полацка.
Хай бы беларускія школьнікі на ўроках музыкі і засвойвалі гэтыя інструменты, аднаўлялі даўнія традыцыі. На покліч той жа дуды душа беларуса адгукаецца імгненна — сам у гэтым неаднойчы пераконваўся. Неяк з дударом Зміцерам Сідаровічам мы выступалі ў Мазыры, у гімназіі. Без лішняга розгаласу — аб чым нас напярэдадні папрасіў дырэктар. І розгаласу не было, пакуль Зміцер не адклаў убок гітару і не ўзяў у рукі дуду. Расказаўшы і паказаўшы зацікаўленым вучням, як дзейнічаюць усе яе бурдоны і пішчыкі, з якой скуры вырабляецца мех і ў чым адрозненне беларускай дуды ад шатландскай, музыка ўрэшце зайграў.
Праз пяць хвілін у актавую залу збеглася ўся гімназія ўключна з кухаркамі са сталоўкі і рамонтнікамі-будаўнікамі, якія мянялі шыфер на даху. Усе тады пабачылі дуду, якая іграе, упершыню. І — дружна папрасілі Зміцера зайграць на біс.
Упэўнены — з падобным імпэтам сустракалі б дуду ў любой беларускай школе. Бо яна — спрадвечны голас нашай зямлі, яна лучыць нас з Еўропай, чые каштоўнасці міністр адукацыі лічыць шкоднымі. Што ж, калі Андрэю Іванцу так даспадобы расійская балалайка, хай бы і трынькаў на ёй у сваім кабінеце «Во поле береза стояла» — твор з рэпертуарнага спіска, зацверджанага той жа міністэрскай пастановай. У вольны ад працы час. Навошта тую «березу» з балалайкай ва ўсе нашы школы насаджаць?
Так, канешне, ні скрыпку, ні тым больш дуду на мэблевай фабрыцы не зробіш. Прыйдзецца заказваць майстрам. А яны ёсць, і тых жа дудаў вырабляюць колькі патрэбна. Апошнім часам цэлыя дударскія фэсты ў Беларусі ладзяцца.
З балалайкамі, вядома, прасцей. Толькі свісні — цэлы вагон прывязуць. Разам з какошнікамі і сарафанамі.
Папраўдзе сказаць, у самой Расіі балалайка — малапаважаны інструмент. Уладзімір Маякоўскі, помніцца, называў балалаечнікамі паэтаў, што не мелі свайго адметнага голасу, збіваліся ў хор.
А які інструмент Міхаіл Булгакаў даў у рукі Паліграфу Шарыкаву — аднаму з самых агідных герояў у расійскай літаратуры? Балалайку. І чалавекападобная істота выконвае пад яе пахабныя частушкі.
Немагчыма нават уявіць, каб балалайка загучала са школьных вокнаў, скажам, дзе-небудзь у Прыкарпацці — замест трэмбіты. Ці — у руках венецыянскага гандальера — замест гітары. Ці — на шатландскім нацыянальным свяце — замест той самай дуды. У Беларусі — магчыма. А ўсё таму, што чарговы высокі чыноўнік А.Іванец адпрэчвае, бачыце, еўрапейскія каштоўнасці. А яшчэ адзін, ужо найвышэйшы, чыноўнік, помніцца, заяўляў, што ён Беларусь за цывілізаваным светам не павядзе.
Хто толькі ні спрабаваў некуды звесці Беларусь. Тузалі яе і ўправа, і ўлева. А яна ні з месца, як той карабель, які мае надзейныя якары і не баіцца шторму. Еўрапейскія якары Беларусі — гэта нязрушныя старажытныя замкі. Гэта нашы гатычныя храмы. Гэта наша гісторыя і наша культуры, у тым ліку музычная. Урэшце гэта наша мова, урослая мільёнамі слоў у гэту зямлю.
Не зрушыш і не пацягнеш беларускі карабель да чужое прыстані. Не справяцца ніякія бурлакі. Хай ім хоць цэлы полк балалаечнікаў зайграе...
