Узбуджаны натоўп з малітвамі і песнямі рухаецца да вясковага дома. Некалькі чалавек з цяжкасцю цягнуць вялізны драўляны крыж. Віднеюцца цвікі і малаток, хтосьці трымае самаробны вянок з калючага дроту. У хаце, да якой набліжаюцца людзі, хаваецца спалоханы «прарок» — натоўп ідзе, каб яго распяць.

Прарок Ілля з паслядоўнікамі. 1937 год. Крыніца: сходы Тадэвуша Слабадзянека

Прыкладна так маглі выглядаць падзеі, якія адбываліся 90 гадоў таму на Падляшшы — у селішчы Вершалін, якое заснаваў беларус Эліяш (Ілля) Клімовіч, лідар, бадай, самай буйной рэлігійнай секты міжваеннай Польшчы, піша MOST. Ён, непісьменны селянін, стаў «прарокам», згуртаваў вакол сябе сотні праваслаўных вернікаў, пабудаваў у падляскіх лясах царкву і цэлы «горад», які павінен быў стаць Новым Іерусалімам і сховішчам у канцы часоў.

Беларус бачыць прарочы сон і едзе ў Санкт-Пецярбург

Эліяш Клімовіч з’явіўся на свет у 1864 годзе ў праваслаўна-каталіцкай сям’і. Рос у вёсцы Грыбаўшчызна (зараз Stara Grzybowszczyzna), закінутай сярод глухіх падляскіх лясоў. Там жа, калі прыйшоў час, ажаніўся, праз нейкі час у яго нарадзілася дачка. Да 40 гадоў Эліяш працаваў на зямлі, вёў гаспадарку, наведваў праваслаўную царкву.

Жыццё падляскага беларуса змяніў сон — яму з’явіўся сівы старац і сказаў: «Ты! Пачні будаваць царкву на гэтым месцы, і праз сто гадоў тут будзе манастыр». Клімовіч вырашыў адправіцца ў Санкт-Пецярбург па тлумачэнні і благаслаўленне да Іаана Кранштацкага — у той час самага шанаванага праваслаўнага святара Расійскай імперыі.

У сталіцы беларус атрымаў блаславенне на будаўніцтва царквы ў роднай вёсцы і дазвол на збор грошай на гэтую мэту. Два гады Эліяш ездзіў па Расіі, а вярнуўшыся дадому, неадкладна прыступіў да справы.

Першы камень будучага храма быў закладзены ў 1904 годзе, аднак будаўніцтва ішло марудна, а праз 10 гадоў яго і зусім перапыніла Першая сусветная вайна: Клімовіч з сям’ёй вымушаны быў з’ехаць углыб Расіі.

Толькі ў 1919 годзе беларус вярнуўся ў родную вёску, якая, як і ўсё Падляшша, стала часткай незалежнай Польшчы. Новыя ўлады не хацелі даваць дазвол на працяг будаўніцтва, аднак Эліяша гэта не спыніла: ён прадаў маёмасць, каб працягнуць справу свайго жыцця. З-за гэтага ад будучага прарока сышла жонка з дзіцем, затое прыйшлі першыя паслядоўнікі, якія ахвяравалі грошы на будаўніцтва храма і збіралі міластыню ў навакольных вёсках.

Царква, пабудаваная Эліяшам Клімавічам. Крыніца Wojciech Załęski, «Eliasz. Fenomen pogranicza świadomości», Supraśl 2016

У 1924 годзе Польская праваслаўная царква аддзялілася ад Маскоўскага патрыярхата. Праз два гады польскія ўлады далі Эліяшу доўгачаканы дазвол на будаўніцтва, а яшчэ праз тры гады храм быў гатовы.

Эліяш становіцца прарокам Іллём, а яго паслядоўнікі захопліваюць цэрквы

Па Падляшшы пачалі распаўсюджвацца чуткі пра царкву ў лесе, якая «сама вырасла з зямлі», і пра старца, які «прапаведуе і вылечвае». У Грыбаўшчызну сталі сцякацца пілігрымы з усёй «Усходняй Польшчы», у тым ліку з Віленшчыны, з Заходняй Беларусі і нават украінскай Валыні.

Вельмі хутка вернікі пачалі асацыяваць Эліяша — невысокага мужчыну з вялікай недагледжанай сівой барадой — з прарокам Іллём, адным з двух біблейскіх персанажаў, якога бог «узяў на неба жывым». Казалі, што ён вярнуўся на зямлю, каб падрыхтаваць людзей да другога прышэсьця Хрыста.

Паломнікі прыходзілі да Эліяша па ацаленне і адпушчэнне грахоў. Прыносілі яму дары: абразы, ручнікі, ежу, авечак, курэй, снапы пшаніцы. І грошы. Беларус нечакана для сябе стаў багатым, але працягваў ездзіць на драўляным возе і насіць сялянскую кашулю, а ахвяраванні траціў на абсталяванне свайго храма і дабрачыннасць.

Колькасць паслядоўнікаў прарока Іллі расла, былі сярод іх і даволі радыкальныя. Напрыклад, у вёсках Цалушкі (Ciełuszki) і Пухлы (Puchły) сектанты захоплівалі цэрквы, каб праводзіць там набажэнствы на свой лад, а таксама пабудавалі ўласную драўляную капліцу.

Сектанты б’юць вокны і пераварочваюць крыжы

Радыкальнае крыло секты было настолькі некіравальным, што ў справаздачах падляскіх чыноўнікаў, якія сачылі за іх дзейнасцю, упершыню з’явілася выраз «рэлігійны псіхоз». Вось што гаворыцца ў адным з дакументаў, як мяркуецца, складзеным у 1931 годзе:

«Данелюк Вольга, 23 гады... выбіла ў школе ў Цалушках у дзевяці вокнах 22 шыбы, а ў школьным садзе вырвала пяць фруктовых дрэўцаў, а таксама перавярнула два праваслаўныя крыжы. У Данялюк Вольгі прысутнічаюць сімптомы псіхічнай хваробы, якая з’явілася, відавочна, на фоне рэлігійнага псіхозу».

Яшчэ праз год пра Вольгу пішуць, што яна «скінула з сябе вопратку і голая, без сукенкі і кашулі, бегала па вуліцы, заклікаючы: «Пакайцеся», а потым павыбівала вокны ў сябе дома і дамах іншых сектантаў... праз некалькі дзён, «крычучы канец усяму старому», пачала ламаць крыжы і аграды».

Прарок Ілля і вернікі. Крыніца: Wojciech Załęski. Eliasz. Fenomen pogranicza świadom, 2015

Вернікі злавілі дзяўчыну і прыкавалі ланцугамі да сцяны. Аўтар паведамлення сцвярджае, што так яна прастаяла год, сектанты ж лічылі яе святой і прыходзілі да яе падчас рэлігійных святаў, з песнямі і малітвамі. Яна ж кідалася на ланцугах і праклінала сектантаў грубымі словамі.

Прарок Ілля праганяе святароў палкай

За дзейнасцю прарока Іллі і яго паслядоўнікаў сачылі не толькі ўлады, але і Польская праваслаўная царква. Мясцовыя святары ў сваіх пропаведзях вінавацілі Эліяша ў ерасі.

Аднойчы такое павучанне скончылася бойкай. У 1933 годзе ў царкве вёскі Трасцянка (Trześcianka) святар у чарговы раз пачаў крытыкаваць прарока. На гэты раз яго прыхільнікі не стрывалі і сталі крычаць. Завязалася бойка з іншымі прыхаджанамі, у выніку сектантаў выштурхалі з храма.

Пасля гэтага Польская праваслаўная царква вырашыла змяніць тактыку. Клімовічу прапанавалі здзелку: пабудаваны ім храм становіцца ўласнасцю епархіі, ён жа наўзамен атрымлівае афіцыйны духоўны сан і права служыць у гэтай царкве.

Клімовіч пагадзіўся і прыняў манаскае імя Ян. Урачыстая цырымонія пастрыжэння ў манахі адбылася ў ліпені 1934 года. На яе прыйшлі і паслядоўнікі прарока. У нейкі момант натоўп заспяваў песню «Свяціся, свяціся Новы Іерусалім», якую трэба выконваць толькі падчас велікоднай літургіі ў гонар уваскрэсення Ісуса Хрыста.

Гэта ашаламіла гарадзенскага біскупа Антонія. Ён перапыніў цырымонію, прызначыў свайго святара ў Грыбоўшчызну, а Іллю прыгразіў адправіць у манастыр. Беларус даў адпор — прагнаў дасланых служыцеляў палкай, пасля чаго падаў у суд на епархію, каб вярнуць сабе свой храм.

Прарок Ілля вырашае пабудаваць новую сталіцу свету

Пасля абвастрэння канфлікту частка сектантаў стала яшчэ больш радыкальнай. З’явіліся так званыя «аўторкі», якія перанеслі святы дзень з нядзелі на аўторак — дзень, калі яны прагналі з храма дасланага з дыяцэзіі святара — сатану, на іх думку.

Некаторыя сектанты сталі зваць сябе архангеламі і апосталамі, «бачыць адкрыцці» і нават «размаўляць з богам». Самыя радыкальныя фанатыкі сталі лічыць Эліяша ўвасабленнем Ісуса Хрыста, прыпісвалі яму розныя цуды і ацаленні.

Таксама вернікі адпраўляліся прапаведаваць, у тым ліку ў Заходнюю Беларусь. Напрыклад, у адной са справаздач за лістапад 1934 года гаворыцца, што 40 місіянераў прарока Іллі збіралі міластыню і вербавалі ў секту ў вёсках Ваўкавыскага павета. Іх затрымала паліцыя.

Павел Бялецкі, найбольш набліжаны да прарока Іллі апостал. Крыніца: сходы Тадэвуша Слабадзянека

Клімовіч спачатку адхрышчваўся ад радыкалізму сваіх фанатаў, але неўзабаве і сам стаў лічыць сябе нечым накшталт увасаблення Ісуса. З часам у яго з’яўляецца ідэя пабудаваць «Новы Іерусалім» — горад, у якім вернікі змогуць выратавацца ад канца свету. Гэтае месца павінна было стаць сталіцай свету.

Гораду вырашана было даць імя Вершалін. Ёсць дзве версіі паходжання назвы. Першая — ад рускага слова «здзейсніцца», другая — ад рускага слова «верхні».

«Пасля канца свету замест сталіцы Варшавы будзе сталіца Вершалін»

Місіянеры Эліяша пачынаюць расказваць пра гэтую ідэю жыхарам Падляшша і Заходняй Беларусі — раздаюць надрукаваныя ў Беластоку ўлёткі: «Прарок Ілля будуе ў Польшчы горад Вяршалін». Таксама распаўсюджваліся іконы, на якіх у ролі Пана Бога быў Ян Кранштацкі, а ў ролі Езуса — Эліяш Клімовіч.

Неўзабаве беларус прыступіў да справы: выкупіў 40 гектараў зямлі за паўтара кіламетра ад Грыбаўшчызны і заснаваў паселішча (асаду). Спачатку было пабудавана тры жылыя дамы з падвойнымі вокнамі — вялікая раскоша ў тыя часы — і будынак для паломнікаў.

Эліяш планаваў узвесці таксама новую царкву, чатыры манастыры, бальніцу, школу і кветкавую краму. Жадаў нават запусціць уласную ветраную электрастанцыю, але яна так і не запрацавала, таму асвятлялі хаты газавымі лямпамі. Вось як апісваў будучыню «Новага Іерусаліма» адзін з яго будаўнікоў: «Пасля канца свету замест сталіцы Варшавы будзе сталіца Вершалін, таму што Варшава будзе ў руінах».

Вершалін у канцы 1938 года. Крыніца: сходы Тадэвуша Слабадзянека

«Я невысока стаю, я — бедны просты мужык»

У селішча сталі сцякацца вернікі, якія прадавалі маёмасць і разрывалі сувязі з сем’ямі. У Вершаліне стала жыло некалькі дзясяткаў чалавек. Сектанты прапаведавалі, перапісвалі сны прарока, друкавалі ўлёткі, у якіх называлі Эліяша Хрыстом, а жанчын паселішча — Паннамі Марыямі.

У 1937 годзе пабываць там удалося журналісту газеты Echo białostockie. Да Вершаліна ён дабраўся ўначы і ўбачыў, як на траве, перад адным з дамоў, сядзелі каля 50 чалавек, спявалі і маліліся. Іх твары цьмяна асвятлялі газавыя лямпы.

Вернікі цёпла прынялі журналіста, расказвалі яму пра цуды і ацаленні прарока Іллі. Праз нейкі час падышоў і сам лідэр секты. Журналіст прапанаваў прароку прысесці побач з ім.

— Я пастаю, мне вельмі непрыемна, калі нехта аказвае мне павагу. Непрыемна. Я невысока стаю, я — бедны просты мужык, — адказаў на гэта ён.

З такой дэкларацыяй сціпласці крыху разыходзіліся паводзіны сектантаў, якія апісаў журналіст: «[Вернікі] ціхія і задуменныя. Калі здарыцца, што міма іх пройдзе босы прарок, то неадкладна падаюць на калені і цалуюць месца, дзе стаяла яго ступня».

 Польская прэса пра прарока Іллю: «Цень змрочнага містыцызму на Крэсах. «Прарок Ілля» стварае новую секту сярод забабонных сялян». Крыніца: Ilustrowany kurier codzienny, № 204, 1937

Прарок аб’яўляе пра канец свету, а паслядоўнікі ідуць яго распяць

Бліжэй да пачатку Другой сусветнай вайны, прарок Ілля абвясціў аб хуткім канцы свету: «Паведамляю вам, Народы ўсіх краін, аб Другім прышэсці Госпада нашага Ісуса Хрыста на Зямлю».

Дату ён не назваў, але вернікі пачалі рыхтавацца да хуткага Апакаліпсісу, чакаючы яго з дня на дзень. Аднак канец свету ўсё не надыходзіў, і паслядоўнікі прарока пачалі ў ім расчароўвацца. А самыя радыкальныя — «аўторкі» — і зусім вырашылі распяць Іллю на крыжы.

Не зразумела, ці была насамрэч гісторыя з распяццем. Адны сведкі тых падзеяў казалі, што нічога падобнага не адбывалася. Іншыя ж расказвалі, як «аўторкі» прыйшлі да дома Эліяша з вялікім драўляным крыжом, цвікамі і вянком з калючага дроту.

Далей версіі зноў разыходзяцца. Па адной з іх, да Клімавіча падышоў сектант, каб пацалаваць прарока, як гэта зрабіў Іуда з Ісусам. У адказ Эліяш стукнуў яго кулаком і ўцёк у лес. Паводле другой версіі, Эліяш пагадзіўся на распяцце, але папрасіў час для апошняй малітвы. Выйшаўшы ўглыб дома, вылез праз акно, дабег да бліжэйшага паліцэйскага ўчастка і разам з узброенымі супрацоўнікамі прагнаў «аўторкаў».

Секта пакрысе прыходзіла ў заняпад, паслядоўнікі прарока Іллі, не дачакаўшыся канца свету, пачалі пакідаць Вершалін. А ў 1939 годзе замест Апакаліпсісу на Падляшша прыйшла Чырвоная Армія.

Пасля далучэння гэтых тэрыторый да БССР сляды Эліяша Клімовіча губляюцца. Ёсць некалькі версіяў таго, што з ім стала далей, ад высылкі ў Сібір да забойства беларускай міліцыяй.

Што засталося ад прарока Іллі і яго секты

Секта прарока Іллі — не адзіная, якая дзейнічала ў міжваенны перыяд на Падляшшы і ў Заходняй Беларусі. Але менавіта яна стала самай буйной і згуртавала вакол сябе больш за ўсё паслядоўнікаў.

Даследчыкі гэтага феномену лічаць, што падобныя секты былі рэакцыяй беларускіх сялян на глыбокі сацыяльны крызіс пачатку ХХ стагоддзя, на разбурэнне традыцыйных абшчынных асноў з-за пераходу ад аграрнага грамадства да індустрыяльнага.

Сяляне не разумелі, як жыць у новым свеце, па новых правілах, калі старыя ўжо не працуюць. І пачалі шукаць простыя сэнсы і простыя тлумачэнні. Секта Эліяша стала такім адказам — выратаваннем сталі радыкальныя рэлігійныя практыкі, але разам з тым простыя, зразумелыя і адназначныя.

Акрамя таго, свядомасць беларускіх сялян таго часу ўспрымала імклівыя змены як пагрозу не толькі свайму жыццю, але і «нябеснаму парадку», усяму свету. Гэта ўзмацняла веру ў хуткі канец свету.

Сёння пра існаванне секты прарока Іллі на Падляшшы нагадвае тая самая царква ў Грыбаўшчызне — у ёй да гэтага праводзяць праваслаўныя богаслужэнні. А вось ад паселішча Вершалін засталася толькі адна хата. Аднак у некаторых вясковых дамах усё яшчэ можна адшукаць іконы і абразкі з выявай Клімовіча. А сёй-той кажа, што прыдарожны крыж побач з вёскай Азёрскае (Ozierskie) — той самы, на якім «аўторкі» хацелі распяць прарока Іллю.

 Царква, пабудаваная прарокам Іллём, працуе да гэтага часу. Крыніца: wikipedia.org

Адзіная пабудова, якая засталася ад Вершаліна. Крыніца: wikipedia.org

Гісторыя секты натхняла творчых людзей. Напрыклад, у 1974 годзе, відавочца тых падзеяў, беларускі пісьменьнік Аляксей Карпюк напісаў аповесьць «Вершалінскі рай». А ў 1997-м у Польшчы выйшаў фільм «Гісторыя прарока Іллі з Вершаліна». Таксама ў Супраслі дзейнічае тэатр Wierszalin.

Летась у беластоцкай блэк-метал-групы «ПАТРЫЯРХ», якая натхняецца праваслаўнай эстэтыкай, выйшаў альбом «Прарок Ілля», прысвечаны Эліяшу Клімовічу і яго секце.