Сёння, 27 сакавіка, у свеце адзначаюць Дзень тэатра. У беларускага тэатральнага мастацтва найбагацейшая гісторыя і цудоўныя традыцыі. Пачатковыя і дастаткова ўдалыя досведы стварэння тэатра ў Беларусі былі ўжо ў часы Вялікага Княства Літоўскага — пры калегіумах і семінарыях узнікалі школьныя тэатры, першы з іх быў арганізаваны ў Полацку. Паралельна ўзнік і стаў карыстацца вялікай папулярнасцю народны лялечны тэатр батлейка, — піша «Слушна».
Тэатральнае мастацтва Беларусі бярэ свой пачатак у разнастайных народных вераваннях, рытуалах і абрадах. Спачатку ў іх бралі ўдзел усе ахвочыя. Першымі прафесійнымі акцёрамі сталі скамарохі. У іх творчасці спалучыліся ўсе віды сцэнічнага мастацтва — драматычнае, музычнае, танцавальнае, цыркавое. Але на беларускай зямлі вандроўныя артысты не проста выступалі, а спасцігалі асновы прафесійнага майстэрства. Вядома, што ў Смаргоні да сярэдзіны XIX стагоддзі існавала адзіная ў Еўропе мядзведжая акадэмія. Адлоўленых у лясах медзведзянят вучылі танцаваць, а потым скамарохі адпраўляліся з імі на кірмашы ў Расію, Польшчу, Венгрыю, Германію.
Смаргонь
У пачатку XVI стагоддзя з’явілася такая з’ява як школьны тэатр. Часцей за ўсё ён дзейнічаў пры каталіцкіх і праваслаўных духоўных навучальных установах. Напрыклад, у Мінскай губерні тэатр існаваў пры езуіцкім калегіуме. Сюжэты для спектакляў браліся, у асноўным, з Бібліі.
Найярчэйшая старонка ў гісторыі народнага тэатральнага мастацтва — беларуская батлейка.
Традыцыю ўсталёўваць калядныя батлейкі заклаў святы Францішак Асізскі ў XIII стагоддзі ў Італіі. Але ў Беларусі, дзе акрамя кананічных сюжэтаў вандроўныя артысты ў пачатку XVI стагоддзя прадстаўлялі і сцэнкі з жыцця, гэтае мастацтва атрымала народнае прызнанне.Традыцыю ў наш час падтрымліваюць многія лялечныя тэатры рэспублікі, практычна ва ўсіх касцёлах на Каляды таксама можна ўбачыць паказ у жанры батлейкі.
Многія віды прадстаўленняў — школьныя, свецкія, прыдворныя — з’явіліся на беларускіх землях раней, чым у суседзяў. Кожны беларускі магнат імкнуўся стварыць свой тэатр, таму ў палацах прыстасоўваліся ці спецыяльна будаваліся памяшканні для спектакляў. Былі тэатральныя залы ў графаў Тышкевічаў у Плешчаніцах і Свіслачы, І. Храптовіча — у Шчорсах, князя Любамірскага — у Дуброўне, графа З.Г. Чарнышова — у Чачэрску і Магілёве. Будаваліся яны, як правіла, італьянскімі дойлідамі.
Будаўніцтва першай спецыяльнай тэатральнай залы пачалося ў рэзідэнцыі Радзівілаў у Нясвіжы ў 1746 годзе. Слонімскі тэатр Міхаіла Казіміра Агінскага, збудаваны ў 1775-1781 гадах, быў адным з самых вялікіх і тэхнічна абсталяваных у Еўропе.
Тэатр Зорыча ў Шклове стаў асновай і так званым падмуркам трупы Пецярбургскага імператарскага тэатра.
У XVIII стагоддзі сталі з’яўляцца прыватныя, гарадскія і прыгонныя тэатры. 13 чэрвеня 1746 года ў Альбе пад Нясвіжам была сыграна камедыя «Дасціпнае каханне» — гэта адбылося на дзесяць гадоў раней, чым у Яраслаўлі з’явіўся першы спектакль Фёдара Волкава — стваральніка пастаяннага тэатра ў Расіі. Тэатральныя калектывы былі ў Нясвіжы, Слоніме, Гродне, Магілёве і іншых беларускіх гарадах.
У гэты перыяд часу «шырокім» пластам насельніцтва музыка была не даступная. Народ атрымліваў асалоду ад выступаў вандроўных артыстаў, скамарохаў у кірмашовыя дні.
Першую рэальную спробу стварэння беларускага тэатра можна аднесці да 40-х гадоў 19 стагоддзя. Прыкметнай фігурай у тэатральным жыцці ХІХ стагоддзя быў Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч, менавіта ён пачаў работу па стварэнню беларускай прафесійнай драматургіі і нацыянальнага тэатра.
9 лютага 1852 года быў пастаўлены спектакль «Сялянка», аўтарам лібрэта якога стаў Дунін-Марцінкевіч.
Пісьменнік і драматург У.І. Дунін-Марцінкевіч (1807-1884) стварыў тэатральна-музычны гурток, куды ўвайшлі прадстаўнікі мінскай інтэлігенцыі. Удзельнікі гуртка давалі канцэрты і здзяйснялі тэатральныя пастаноўкі. Сам Дунін-Марцінкевіч прымаў у іх удзел не толькі як драматург, але і як рэжысёр і спявак. У гурток уваходзіла каля 20 чалавек. Але царскія ўлады хутка забаранілі спектаклі на беларускай мове, і некалькі гадоў яны ішлі нелегальна. Вольна гастралявалі па Беларусі толькі рускія і ўкраінскія тэатры, а таксама трупы імператарскіх артыстаў.
У 1845-м першы пастаянны прафесійны тэатр быў адкрыты ў Віцебску ў старым жылым доме на Замкавай гары, пасля перабудаваным пад тэатр архітэктарам П. І. Чэрвінскім. А ў 1874 годзе ў будучай культурнай сталіцы з’явіўся Растоўцаўскі тэатр на Смаленскай базарнай плошчы, пра які прэса пісала наступнае: «Будынак, які можа супернічаць з тэатрамі вялікіх гарадоў».
Віцебскі тэатр
Наступным абзавёўся сваім уласным храмам мастацтваў Магілёў — у 1888-м па праекце архітэктара Камбурава быў пабудаваны будынак гарадскога тэатра, які да гэтага часу з’яўляецца адной з галоўных гарадскіх славутасцяў.
Магілёўскі тэатр
Кіпела тэатральнае жыццё і ў невялікіх правінцыяльных гарадах. У 1872 годзе, калі пачаліся работы па добраўпарадкаванні Оршы, быў закладзены гарадскі «Англійскі сад» — у ім знайшлося месца драўлянаму двухпавярховаму тэатру, які насіў прэтэнцыёзнае імя «Мадэрн».
Орша. Гарадскі тэатр
У Пінску на пачатак XX стагоддзя і зусім існавалі дзве сцэнічныя пляцоўкі: пабудаваны яшчэ ў 80-х гадах папярэдняга стагоддзя драўляны будынак купца Янкеля Больцмана і тэатр Каржанеўскага, узведзены ў 1901-м, які размяшчаў глядзельнай залай на тысячу месцаў і лічыўся самай буйной у губерні. Яшчэ ў адной архітэктурнай славутасці Пінска, кінатэатры «Казіно», які мае 110‑гадовую гісторыю, зараз размяшчаецца Палескі драматычны тэатр.
Пніскі тэатр
У 1890 годзе архітэктары К. Увядзенскі і К. Казлоўскі пабудавалі ў Мінску гарадскі тэатр, у якім зараз знаходзіцца тэатр імя Янкі Купалы.
Тэатр Я.Купалы
Свой тэатр быў і ў Рагачове. Яго пабудавалі ў 1912 годзе, ён меў цалкам абсталяваную залу на 500 месцаў і славіўся сапраўдным культурным цэнтрам у мясцовай інтэлігенцыі.
Жлобін
Невялікі драўляны тэатр у пачатку мінулага стагоддзя існаваў нават у Жлобіне, які ў тыя часы быў далёка не буйным прамысловым горадам, які мы ведаем сёння, а ўсяго толькі невялікім мястэчкам.
Законапалажэнні буржуазных рэформаў 60-70 гадоў 19 стагоддзя адкрылі прастору для камерцыйнага прадпрымальніцтва, а значыць і для прыватнай тэатральнай ініцыятывы. У гэты перыяд тэатры існавалі на камерцыйнай аснове і поўнасцю залежалі ад касавых збораў. Вялікай папулярнасцю ў гледачоў карысталіся спектаклі «Рэвізор» і «Жаніцьба» Н. Гогаля; «Гора ад розуму» А.Грыбаедава; «Навальніца», «Беспрыданніца» А. Астроўскага; «Правінцыялка» І.С. Тургеньева; «Чайка» А.П. Чэхава і інш.
У рэпертуары тэатраў сустракаліся п’есы і замежных класікаў: У. Шэкспір, Ж.Б. Мальер, В. Гюго, Эміль Заля і інш. Гэта была сур’ёзная драматургія, якая аказвала спрыяльны ўплыў на тэатральную публіку, якая год ад года станавілася ўсё больш патрабавальнай як да рэпертуара, так і да гульні акцёраў.
Пастаноўкі даваліся ў спецыяльных тэатральных будынках або арандаваліся залы грамадскіх і ваенных сходаў, а ў летні перыяд часу акцёры выступалі на сцэне гарадскіх «забаўляльных» садоў. Тэатральныя будынкі былі пабудаваны ў Мінску, Магілёве, Віцебску, Гродне і інш. Арандавалі залы ў Брэсце, Кобрыне, Оршы, Полацку, Бабруйску, Гомелі.
У тэатрах беларускіх гарадоў людзі далучаліся да прагрэсіўнай дэмакратычнай культуры, ішоў працэс фармавання беларускай тэатральнай школы. Класікі беларускай літаратуры М. Багдановіч, Я. Колас, Я. Купала аказалі дабратворны ўплыў на тэатральнае мастацтва і духоўную культуру беларусаў.
