Цэцорскi разгром стаў вельмі непрыемнай весткай для караля Жыгімонта III. Але панікі гэта не выклікала — наадварот, дадала запалу і імкнення адпомсціць. Нягледзячы на тое, што на поўначы зноў збірала сілы Швецыя, уся ўвага караля і элітаў скіравалася на поўдзень. Сейм нават не стаў пярэчыць супраць стварэння вялікай арміі і вылучэння сродкаў на яе (звычайна ён да такіх ідэяў ставіўся вельмі скептычна).
Камандзір для новага войска быў проста выдатны: замест загінулага Жалкеўскага на чале арміі стаў стары салдат Ян Караль Хадкевіч, слаўны сын ВКЛ, гетман вялікі літоўскі. 15 гадоў таму ён атрымаў знішчальную перамогу над шведамі пад Кiрхгольмам, цяпер варта было паспрабаваць паўтарыць тое самае з асманамі. Не пагрэбавалі гэтым разам звярнуцца па дапамогу і да казакоў, ад падтрымкі якіх адмовіліся ў Цэцорскую кампанію. “Правільных”, рэестравых, казакоў, якія складалі больш-менш рэгулярнае войска, было ўсяго 6 тысяч, так што вырашана было заклікаць і “нячэсных”, запарожскіх. Улічваючы, што ўсім паабяцалі добра заплаціць, не варта здзіўляцца, што паўдзельнічаць пажадала да 30 тысяч чалавек.
Рэч Паспалітая супраць Асманскай імперыі. Эпізод першы: Цэцора
У асяроддзі турэцкага султана Асмана II настрой быў бадзёры. Цэцорскi разгром відавочна быў поспехам, і ў 1621 годзе ўладыка турак хацеў паўтарыць, прычым адправіцца ўглыб Рэчы Паспалітай вялікім паходам. Не ўсе ў асяроддзі Асмана былі ад гэтага ў захапленні: адна справа — сустрэць непрыяцеля на сваіх межах, іншая — планаваць страшна дарагі і рызыкоўны паход далёка на поўнач, калі іранскія Сефевiды зноў падымаюць галаву. Урэшце, ніякай мэты, акрамя павелічэння славы і ўзняцця пачуцця ўласнай важнасці султана, гэты паход не меў.
Але апошняе пачуццё было ВЕЛЬМІ моцным. Уладар турак хацеў параўнацца з самымі слаўнымі сваімі продкамі, якія ў свой час рассунулі мяжы Асманскай імперыі на тры часткі свету, і пярэчанняў слухаць не хацеў. 29 красавіка 1621 года 6 тысяч янычараў на чале з султанам прыбылi ў часовы армейскі лагер пад Канстанцінопалем, дзе пачалося фармаванне вялізнага войска.
Ян Караль Хадкевіч разьвітваецца з жонкай. Мастак Юзэф Аляшкевіч, 1808 год
У траўні армія нарэшце сабралася і павольна рушыла на поўнач. Відавочцы адзначалі, што войска, вядома, вялікае, але баявы дух ва ўсёй арміі прысутнічае, здаецца, толькі ў самога султана. Вялікага сэнсу ў вайне ніхто не бачыў. Зрэшты, які б ні быў дух, сабраць, па розных звестках, асманаў удалося да 100 тысяч чалавек, а такая сілішча магла зрушыць усё і без асаблівага духу. Сотня буйных прыладаў султанскай артылерыі таксама магла нядрэнна ў гэтым дапамагчы. А крымскія татары, якія абяцалі далучыцца пазней, як звычайна, забяспечылі б войска выведданымі і выдатнай лёгкай конніцай.
У канцы чэрвеня армія дапаўзла да Дуная, дзе пачалося будаўніцтва пераправы — з улікам памеру войска гэта было няпроста і няхутка. У ліпені туркі перайшлі вялікую раку і скіраваліся насустрач арміі Рэчы Паспалітай. Апошняя, нягледзячы на намаганні кіраўніцтва, нават пасля падыходу ўсіх кантынгентаў не дасягнула запланаванай колькасці ў 60 тысяч, максімум 35-40 тысяч чалавек. Вядома, гэта было нашмат больш, чым у няшчаснага Жалкеўскага, але нашмат менш, чым у туркаў.
Як і год таму, асноўныя баявыя дзеянні мусілі разгарнуцца ў Малдавіі. Выведка паведаміла пра набліжэнне войскаў султана — панікі, як год таму, гэта не выклікала. І Хадкевiч, і султан чакалі падмацаванняў: першы — запарожскіх і рэестравых казакоў Якава Бародаўкі і Пятра Сагайдачнага, другі — татарскіх і нагайскіх атрадаў Джанібек-Гірэя і Канцемiра-мурзы.
Стары салдат Ян Караль Хадкевіч
У канцы жніўня казакі нарэшце прыйшлі. У адрозненне ад нікчэмнага атрада Грацыяні, што год таму расчараваў Жалкеўскага, Сагайдачны і Барадаўка сапраўды прывялі з сабой дзясяткі тысяч чалавек. План Хадкевіча быў просты і неамбiцыйны: пабудаваць умацаваны лагер пад Хоцінскiм замкам, у цяжкіх баях выматаць туркаў і прымусіць іх адступіць і не ісці ўглыб Рэчы Паспалітай. Пазіцыі на заходнім беразе Днястра былі выдатна ўмацаваныя і прыкрытыя скалістым берагам ракі і замкам. Але надта на абарону разлічваць не варта было, год таму Жалкеўскі таксама ўмацаваўся нядрэнна — дапамагло яму гэта не вельмі. Войскі ВКЛ і Польшчы займалі флангі абароны (наяўнасць сярод іх вялікага адсотку кавалерыі рабіла флангавыя размяшчэннi найбольш асэнсаванымi), казакі размясціліся ў цэнтры.
Поле перад лагерам было адкрытым, але парэзаным ярамі — конніца магла дзейнічаць толькі кароткімі кідкамі. Што было вельмі нядрэнна для дысцыплінаваных коннікаў Рэчы Паспалітай і вельмі дрэнна для татараў, якія прывыклі ваяваць у шырокiм стэпе. Зрэшты, туркі прывыклі перамагаць у розных умовах. У пачатку верасня іх войска апынулася пад сценамі лагера Яна Караля Хадкевіча.
2 верасня янычарская пяхота і татары ўпершыню праверылі на трываласць войска Рэчы Паспалітай — удар прыйшоўся па цэнтры пазіцый. Цэлы дзень доўжыўся штурм, але, акрамя вялікіх страт, асманы роўна нічога не дамагліся. План Хадкевiча выматаць праціўніка пачаў выконвацца, але хто стоміцца першым? Пасля таго як штурм не атрымаўся, турэцкае войска пачало планамерны аблогавы план.
Акрамя прамых спроб узяць лагер асманы спрабавалі дзейнічаць і хітрасцю — лазутчыкі, якіх паслалі ў лагер, мусілі паспрабаваць падпаліць абоз. Не атрымалася зусім, прычым Хадкевіч, які даведаўся ад злоўленых шпіёнаў аб плане, выкарыстаў яго ў сваіх мэтах. У абозе падпалілі нешта вельмі вялікае і не вельмі каштоўнае, а калі туркі, якія вырашылі, што пажар пачаўся, пайшлі на прыступ, разлічваючы на слабы супраціў, ім зноў давялося абмыцца крывёю. У далейшым аблога лагера працягвалася без хітрасцяў, у ход ішлі, як заўсёды пры аблогавых працах, рыдлёўкі і артылерыя, першыя капалі, другiя стралялi. Часам туркі і воіны Рэчы Паспалітай сыходзіліся на валах у смяротных сутычках, у адной з іх удалося паказаць сябе нават крылатым гусарам, якія кароткім ударам разбілі некалькі турэцкіх атрадаў. Удар гусараў ліквідаваў крызіс, які ўжо паўстаў 7 верасня ў ходзе агульнага штурму лагера Хадкевіча, калі на адным з участкаў абароны туркі амаль прарваліся. Але не пашанцавала, зруйнавальны таран гусараў усеяў зямлю трупамі янычараў, штурм сарваўся, а султан, калі верыць легендзе, нават паплакаў крыху, даведаўшыся пра такую няўдачу.
Час ішоў, абодва бакі паступова марнавалі свае сілы, і, здавалася, план Хадкевіча прымусіць ворага адмовіцца ад планаў уварвання працаваў. Але малады Асман II усё яшчэ хацеў стаць вялікім палкаводцам, і мiр на ўмовах статус-кво гэтага яму ніяк не гарантаваў. Таму штурмы працягнуліся, хоць і без асаблівага поспеху і з вялікімі стратамі для турак. Але войскам Польшчы, ВКЛ і казакам у лагеры таксама было не вельмі прыемна жыць — конніца Канцемiра-мурзы, як і год таму, перарэзала сувязь арміі з Рэччу Паспалітай, і заставалася цяпер перамагчы або памерці, адступленне магло зноў скончыцца катастрофай. 24 верасня памёр правадыр арміі, стары Ян Караль Хадкевіч. Камандзірам стаў Станіслаў Любамірскі.
Бітва пад Хоцінам, Мастак Юзэф Брант, 1865 год
Але адвага турак ужо вычарпалася, штурм 28 верасня быў адбіты паспяховай контратакай, баявы дух турэцкай арміі аказаўся прыкладна на тым жа ўзроўні, што і ў войска Жалкеўскага пад Цэцорай, пачалося дэзерцірства. Асману II давялося адмовіцца ад усіх сваіх планаў стаць новым Аляксандрам Македонскім (або Сулейманам Пышным, як заўгодна; карацей, ваеннага генія з маладога ўладара не атрымалася). Давялося мірыцца.
На дарозе да Вечнага міру
9 кастрычніка 1621 года, пасля амаль месячнай вельмі цяжкай бітвы пад Хоцінам, быў заключаны мірны дагавор. Разгром ніводнага з бакоў не атрымаўся, але ваяры Рэчы Паспалітай па поўным праве лічылі сябе пераможцамі — план нябожчыка Хадкевіча быў цалкам выкананы. Асманская пагроза над Усходняй Еўропай была знятая. На час…
Дзяніс Буркоўскі
