Даследчык савецкіх рэпрэсій, каардынатар ініцыятывы «Кабылякі: расстраляныя ў Оршы» і дырэктар Беларускага інстытута публічнай гісторыі Ігар Станкевіч у рамках спецпраекта Вытокі «Салідарнасць» аналізуе нацыянальны характар і спрабуе знайсці адказы на пытанні пра тое, хто такія беларусы, чым мы адрозніваемся ад іншых і які лёс чакае нашу нацыю.
У першай і другой частцы інтэрв’ю Ігар Станкевіч аналізаваў, як савецкія рэпрэсіі адбіліся на нашым нацыянальным характары і ці прывядзе смерць дыктатара да заканчэння тэрору.
Ігар Станкевіч
— У нашай папярэдняй размове ў вас прагучала фраза, што ў 2020 годзе беларусы «не пайшлі з віламі захопліваць будынкі і потым пачалася рэакцыя». А што, каб пайшлі, было б інакш?
— Я разумею, што гэта вынік вельмі сур’ёзных недапрацовак. Па-першае, трэба было працаваць з чыноўнікамі, з сілавікамі, весці перамовы — як мінімум шукаць саюзнікаў сярод наменклатуры. Мне падаецца, такой працы праведзена не было.
Проста пайсці сценка на сценку бяззбройнымі супраць узброеных да зубоў АМАПа і спецпрызна з БТРамі і кулямётамі — гэта «крывавая нядзеля».
Я быў вельмі ў захапленні ад таго, як беларусы пратэставалі, тым, колькі людзей выходзілі на вуліцы з бел-чырвона-белымі сцягамі.
Але верыць у тое, што пад воплескі абрынецца жалезабетонная сцяна, сыдзе Лукашэнка, а сілавікі складуць зброю, сама меней, гэта недарэчна. Увосень 2020-га я падзяліўся гэтымі думкамі са сваёй знаёмай, у адказ пачуў абвінавачанне, што я не веру ў нашу перамогу.
Але гэта вельмi наiўна. Рэвалюцыі не робяцца па нядзелях. Рэвалюцыі не робяцца апладысментамі. Павінен быць нейкі кулак, цэнтр, які б разумеў, што і для чаго мы робім, куды трэба ўдарыць, каб сістэма захісталася і пачала рассыпацца.
Я шмат працаваў у прафсаюзах, і ў мяне ёсць адчуванне, што ў 2020 годзе патрэбная была нейкая канцэнтрацыя ў моманце, дэманстрацыі сілы. А ў нас такога не было.
Хадзіць па вуліцах — гэта дэманстрацыя, што мы ёсць. Але пра тое, што мы можам, якія дзеянні здольныя здзейсніць — узгадаем ленінскія тэзісы пра захоп банкаў, тэлеграфа, мастоў, вакзалаў і іншай крытычна важнай інфраструктуры — пра гэта ніхто нават не казаў.
— Аляксандр Мілінкевіч, з якім мы рабілі інтэрв’ю, у гэтым плане быў іншага меркавання. Ён лічыць, што калі б мы тады сталі захопліваць будынкі, акупацыя Беларусі адбылася б ужо значна раней. Проста было б яшчэ і шмат крыві.
— На жаль, я з Мілінкевічам згодны. І, вядома, калі браць кантэкст крыху шырэйшы за Беларусь і памятаць пра Крэмль, то цалкам сабе дапускаю, што было б кровапраліцце і акупацыя.
Сёння гэта выразна бачна — пасля 2,5 гадоў вайны ва Украіне, пасля прыцягнення сіл АДКБ для падаўлення пратэстаў у Казахстане.
— Гэта якраз да пытання, а ці магло наогул быць неяк інакш? Ці маглі беларусы нешта змяніць у 2020-м?
— Я не ведаю. Ня думаю, што Крэмль нас так проста адпусціў. Напрыклад, тая ж Польшча набывала незалежнасць, калі Расійская імперыя была слабая і разбуралася. Гэта быў 1918 год, потым гэта адбылося ў канцы 1980-х.
У 1918 годзе Польшча шчодра заплаціла за сваю незалежнасць крывёй у савецка-польскай вайне. Але праз 21 год, калі Расійская імперыя ў выглядзе Савецкага Саюза зноў узмацнілася, разам з Германіяй яна сцерла незалежную Польшчу з карты Еўропы.
Украіна зараз таксама аплачвае сваю незалежнасць вялізнай крывёй. Нажаль, на дадзены момант Расійская імперыя пакуль не выглядае слабой.
Безумоўна, мы можам ганарыцца рэвалюцыяй духу, якая адбылася ў Беларусі ў 2020 годзе. Але я ня ўпэўнены, што ў нас тады былі шанцы на перамогу.
— Чым для нас стаў 2020 год? Улічваючы наступствы, гэтыя падзеі наблізілі ці, наадварот, адкінулі беларусаў назад у плане развіцця нацыі і дзяржавы?
— З аднаго боку, гэта быў нацыянальны ўздым. Але тэрор, які разгарнуў Лукашэнка, вельмі моцна адкінуў краіну назад. Гэта катастрофа, гуманітарная катастрофа. Разбураны многія інстытуты, сувязі, краіна страціла масу спецыялістаў, экспертаў — велізарны патэнцыял. А колькі асабістых трагедый — разбураны сем’і, кар’еры, бізнесы, дзеці не могуць наведаць сваіх састарэлых бацькоў або нават не могуць прыехаць на пахаванне.
Мноства інтэлектуалаў пакінула краіну. А дзейнічаць з-за мяжы значна складаней, бо часта пытанні выжывання стаяць на першым плане. Трэба круціцца, легалізоўвацца, аплачваць жыллё, вырашаць спецыфічныя задачы, з якімі ты не сутыкаешся на радзіме.
І ўстае выбар: ці займацца тым, чым ты займаўся ў Беларусі, ці перакваліфікавацца ў таксісты, дальнабойшчыкі, пасудамыйкі, сысці ў іншыя сферы, каб закрыць асноўныя патрэбы.
Рэжым знішчыў і працягвае знішчаць будучыню краіны.
— Наколькі істотны цяперашні раскол паміж беларусамі, якія з’ехалі, і тымі, хто застаўся? Як і на чым сёння можна іх аб’ядноўваць?
— Гэта складанае пытанне. Адчуваю, што паміж тымі, хто з’ехаў і тымі, хто застаўся, узнікае прорва.
Але я ведаю, што ёсць шмат людзей, якія застаюцца на «мацерыку» і спрабуюць нешта рабіць. Я разумею, як ім цяжка, і ведаю, што іх трэба падтрымліваць. І кошт іх грамадзянскай пазіцыі значна даражэйшы, чым у тых, хто з’ехаў. Актыўнасць гэтых людзей спалучана з неверагоднай небяспекай, са стратай свабоды, жыцця, здароўя і ўсяго на свеце.
Сёння мы велізарную цану плацім за нашу духапад’ёмную рэвалюцыю. Але мы павінны неяк захоўваць сувязь з «зямлёй», працаваць з людзьмі.
— Эмігранты многіх пакаленняў беларусаў з’яжджалі ў надзеі вярнуцца, але гэтага так і не адбылося. Што будзе з цяперашняй хваляй эміграцыі: ці змогуць (і ці захочуць) беларусы дадому? Вы самі вернецеся?
— Асабіста ў мяне гэта ўжо другая эміграцыя. Першая была ў Расію, і я зусім пра гэта не шкадую, хаця ніколі не хацеў там заставацца. Пасля анэксіі Крыма і вайны на Данбасе жаданне з’ехаць з Расіі толькі ўзмацнілася.
Але, з іншага боку, там я набыў каласальны, унікальны досвед, які б у Беларусі не атрымаў ні пры якіх абставінах. Гэты досвед мне вельмі спатрэбіўся, калі я вярнуўся ў Мінск і ствараў ініцыятыву «Кабылякі. Расстраляныя ў Оршы».
Ігар Станкевіч
Вярнуся я ці не на гэты раз, не ведаю. У 2020-м годзе я ставіў тэрмін, што крызіс у Беларусі ўляжацца праз 3-5 гадоў. У Польшчы я ўжо 4 гады, а дзяржаўны тэрор на радзіме не спыняецца. І пакуль не відаць ніякіх перадумоў да перамен. Таму трэба ўладкоўвацца тут, жыць, задаволіць штодзённыя запатрабаванні, дапамагаць дзецям, працягваць рабіць тое, што лічу важным.
Канешне, многія беларусы не вернуцца. Тыя ж медыкі наўрад ці захочуць вяртацца, бо яны тут не смецце, як у Беларусі, дзе іх прымушалі працаваць за капейкі па 24 гадзіны. У іх тут годныя заробкі, перспектывы.
Калі людзі абжывуцца, уладкуюцца, абзавядуцца сувязямі, працай, дзецьмі, нерухомасцю — дзеля чаго вяртацца? Гэта вельмі сумна.
— Вашы сваякі таксама эмігравалі ў пачатку ХХ стагоддзя. Які іх досвед?
— У 1919 годзе неўзабаве пасля кастрычніцкага перавароту ў Польшчу эмігравалі тры браты. Іх лёсы сталі для мяне добрым прыкладам, калі я вызначаўся, з’яжджаць з Беларусі ці не. Да Другой сусветнай вайны ўсе яны рэалізаваліся ў вайсковай кар’еры.
Адзін нават стаў вядомым скульптарам — яго імя Міхаіл Каменскі, ён з-пад Оршы. Сёння яго помнікі ўпрыгожваюць Варшаву, Торунь. Я збіраю аб ім звесткі і вельмі ім ганаруся. Іншы быў камендантам школы пілотаў і загінуў у Варшаўскім паўстанні.
А тыя сваякі, якія засталіся, даведаліся, што такое тэрор. Дзяржава пераследавала іх з 1927 года. Менавіта тады ўпершыню былі арыштаваныя два браты маёй прабабулі. Затым былі раскулачванне, арышты, высылкі, новыя тэрміны ў 1930-м, 1931-м, 1934-м.
Апагеем сталі 1937-1938 гады — пік Вялікага тэрору. Тады камуністы расстралялі 12 маіх родных. Апошнім разам у жорны рэпрэсій мае сваякі — маці з сынам — трапілі ў 1944–1945 гадах. У 1950-х ім удалося з’ехаць у Польшчу. А нядаўна пазнаёміўся з дзядзькам. Ён нарадзіўся ў Польшчы, але ў 1970-я з’ехаў далей на Захад, у Нямеччыну, далей ад камуны.
На сённяшні дзень гісторыя маёй сям’і ўмацоўвае мяне ў думцы, што я зрабіў правільны выбар.
— Якімі наогул бачацца перспектывы нашай краіны і саміх беларусаў як нацыі?
— Мой сябар, гісторык Юры Грыбоўскі, неяк рабіў даклад пра гісторыю міжваеннай беларускай эміграцыі. З яго дакладу я даведаўся, што палітычнае жыццё ў беларускай эміграцыі (ды, напэўна, і ня толькі ў беларускай) з гадамі памірала. А што выжывала? Выжывала якраз дзейнасць, якая звязана з захаваннем культуры, памяці.
Мне здаецца, што наш шлях якраз у гэтым і заключаецца. Захаванне гісторыі, захаванне культуры, ідэнтычнасці. А палітыка, баюся, можа быць асуджаная.
А што ў краіне? Пакуль усё вельмі сумна і цяжка нешта прагназаваць. Магу толькі сказаць, чаго хацелася б. Вельмі моцна хацелася б, каб скончылася вайна ва Украіне і Расея суцішыла свой імперскі запал. Але я ў гэта не веру.
Вельмі моцна хацелася б, каб у Беларусі скончыўся тэрор. Але пры жыцці правадыра, я баюся, гэта немагчыма.
Хацелася б, каб тыя, хто хоча вярнуцца ў Беларусь, вярнуліся. Прынамсі, каб беларусы маглі спакойна бываць на радзіме.
Наступствы пакуль цяжкія і, напэўна, незваротныя. І незразумела, калі акно магчымасцей адкрыецца для нас зноў. Можа, са смерцю Пуціна. Можа, са смерцю Лукашэнкі.
Але, з іншага боку, чакаць нечага, гэта няправільна. Жыццё адбываецца тут і зараз, трэба пражываць яе ў моманце, але думаць аб будучыні. Адкладзенае жыццё стане расчараваннем, таму што час сыходзіць, яго не спыніць, не адкруціць назад.
Таму трэба жыць, любіць, атрымліваць асалоду ад жыцця, падарожнічаць, даведвацца нешта новае і рабіць, што ты можаш у тым месцы, дзе ты ёсць. Рабіць тое, што лічыш важным: лічыш важным уздымаць сям’ю і гадаваць дзяцей — падымай і расці, лічыш, што трэба працаваць на будучыню сваёй краіны, свайго народа — працуй.
