О так, калі б кіно дапамагала перажыць вайну, не было б і патрэбы рабіць такую падборку. Але ж цяпер, калі ўсё вакол нас нагадвае пра вайну, дабіваючы нашай бездапаможнасцю, трывогай і болем, важна калі-нікалі паставіць на паўзу плынь навінаў ды нырнуць у мастацкі свет, каб паглядзець на рэчаіснасць збоку і пражыць стос адкладзеных супярэчлівых эмоцый.

«Будзьма» ўлічыла, што ў кожнага свае спосабы змагання са штодзённымі ўражаннямі, а таму сабрала для вас розныя стужкі з рознай ступенню блізкасці да балючай тэмы і балючых эмоцый. Падрыхтуйцеся, пачынаем сеанс кінатэрапіі!

«Фантазія», 1940, студыя Уолта Дыснея

Сем гадоў вялікі і страшны Дысней ствараў фільм сваёй мары: каб не па-немаўляцку дзіцячы, не да ванітаў прыемны, не да дурноты лапідарны і, галоўнае, з высакароднай звышзадачай — знайсці тую кропку, у якой музыка судакранаецца з выявай. Так, ён ведаў цымус у эксперыментах, калі вырашыў экранізаваць класічную музыку. Той яшчэ чэлендж.

Сем гадоў студыя Дыснея, больш падобная на плантацыю рабаўладальніка, малявала гэты вялікі фільм, а сучаснікі — не ацанілі. Нават і не ўяўляю, што больш абурала: абстрактная абстракцыя па канонах колерамузыкі, незразумелая далёкім ад авангарду гледачам, ці абразлівы для снобаў балет бегемоціхі пад класічную ўверцюру. Спадар Дысней, дык вы за нас ці за іх? — мелі на ўвазе і тыя, і гэтыя. Як вас зразумець, спадар Дысней? А ён мог бы адказаць на манер Чашырскага ката: разумець мяне не абавязкова. Проста глядзіце.

Вось у час, які штодня вымагае адказу, на чыім вы баку, можна выдыхнуць і зрабіць перапынак на «Фантазію», якая не патрабуе абіраць нічый бок. Ды і дзе вы яшчэ пабачыце класічны балет бегемоціхі?

«Горад майстроў», 1966, рэж. Уладзімір Бычкоў

Бессмяротны дзіцячы фільм «Горад майстроў» знялі на родненькім «Беларусьфільме» ў тыя адліжныя часы, калі кожны такі дзіцячы фільм мусіў насамрэч гутарыць з дарослымі на дарослыя тэмы. «Горад майстроў» кажа — пра свабоду.
Як перажыць рэпрэсіі? Як быць з наступствамі дыктатуры? Ці можа ўлада быць разумнай? Як жыць у падполлі і калі надыдзе час голасна гаварыць днём тое, пра што гутараць толькі шэптам уначы? Што такое свабода, у рэшце рэшт?

Безліч дарослых пытанняў уздымаюцца, бы шпілі вольнага горада майстроў, у падрадкоўніку рознакаляровай «дзіцячай» казачкі. Пра свабоду фільм гаворыць нават музыкай — «непрычасанай», раздражняльнай для аматараў парадачку імправізацыяй Алега Каравайчука, тады яшчэ не адыёзнага, але ўжо падазронага для савецкай цэнзуры.

Самы час паглядзець яго — тым больш нядаўна яго файна адрэстраўравалі і выклалі ў адкрыты доступ. 

«Гукі музыкі», 1965, рэж. Рычард Роджэрс, Оскар Хамерстайн

Падрыхтуйцеся, канечне: трохгадзінны салодкі мюзікл пра райскія аўстрыйскія Альпы і Другую сусветную вайну, пра каханне і мастацкі супраціў — іспыт не для ўсіх.

Зняты ён, як збольшага ўсе мюзіклы, у краіне ружовых адзінарогаў, таму і стаў сінонімам салодкага, блажэннага аптымізму, калі пра ўсё-ўсё распавядаюць з такімі ведаеце ўзнёслымі, радаснымі тварамі, што любая бяда здаецца лёгка вырашальнай лухтой: і фашызм, і анексія краіны, і вайна.

Дык вось, пакуль у нас досыць чаго заўгодна благога, а супакоіцца душы няма чым, можа, і прыйшоў час выпасці на тры гадзіны з дурной рэальнасці ў свет, дзе будзе мілагучна і радасна гучаць любы тэкст, варта яго праспяваць, нават «Рускі ваенны карабель, ідзі...»

Асабіста я чакаю таго часу, калі мюзікл паставяць пра цяперашніх палітычных дзеячаў і вядомыя нам персанажы будуць спяваць вядомыя нам мемныя тэксты з тымі самымі ўзнёслымі інтанацыямі «Гукаў музыкі». Мы дачакаемся!

«Я абслугоўваў ангельскага караля», 2006, рэж. Іржы Менцаль

Дасканалая і добразычлівая, як усё, што ставіў чэшскі рэжысёр Іржы Менцаль, камедыя возьме вас па-сяброўску за руку і правядзе праз няпростую гісторыю маленькага чалавека, які намагаўся зарабіць як мага больш грошай і як мага лепш прыстасавацца да абставінаў.

Гэта бліскучая экранізацыя бліскучай аповесці Багуміла Грабала, насычаная, апроч яскравага гумару, яшчэ і невыказвальнай дабрынёй да ўсіх, нават самых мярзотных персанажаў, — і яна добра падыходзіць для тэрапіі жорсткасці, бязглуздзіцы і татальнага выкрэслівання адно аднаго, якім мы цяпер займаемся. Простая і патрэбная тэрапія дабрынёй.

«Быць ці не быць», 1942, рэж. Эрнст Любіч

Абаяльная і пранізлівая, але ж надзвычай востраязыкая старэнькая камедыя пра польскіх тэатральных акцёраў, якія ў акупаванай Варшаве граюць «Гамлета», бо граць антыфашысцкую п’есу пра Гітлера забаронена акупацыйным урадам. Гульня іх пакрысе ператвараецца ў небяспечную і сапраўдную гульню супраць фашызму. Акцёр, які грае Гітлера, нават атрымлівае шанц сыграць яго ў рэчаіснасці.

Дасціпны і з’едлівы гумар Любіча, нямецкага габрэя, які стаў галівудскім рэжысёрам, вельмі не спадабаўся сучаснікам. Яго, як водзіцца, абвінавацілі ў эксплуатацыі еўрапейскай трагедыі, у здзеку з людзей у бядзе. Але ж прайшоў той самы гнеў моманту, якім і мы цяпер атручваем адно аднаго, каб перажыць надзвычайнае, — і гадоў праз дваццаць стужка «Быць ці не быць» увайшла ў спіс найлепшых антываенных і антыфашысцкіх фільмаў.

Сам жа Любіч, кажуць, быў надта вялікі «любімчык» Гітлера. Ёсць байка, бы велізарны ягоны партрэт за фашысцкім часам вісеў на будынку цэнтральнага берлінскага вакзала з агромністым жа подпісам «Тыповы габрэй». Так ці не так, але ж спадар Любіч пакінуў нам неблагі ўзор мастацкага супраціву, ад якога можна трошку падзарадзіцца.

«Андэграўнд», 1995, рэж. Эмір Кустурыца

У 1995-м тады яшчэ геніяльны Эмір Кустурыца зняў вялікі фільм пра татальную вайну. То-бок пра Другую сусветную вайну, якая перайшла ў халодную, а тая — у вайну былой Югаславіі. У падполлі, што стварылася падчас Другой сусветнай, нават не ведаюць пра яе заканчэнне і дагэтуль збіраюць зброю і хаваюцца ў танку ад бамбёжак, якія... а хаця чаго спойлерыць. 

Калі вас накрывае зараз адчуваннем несумяшчальнасці эмоцый — як гэта магчыма адначасова адчуваць жах, смяяцца, злавацца, радавацца, захапляцца прыгажосцю, будзённа займацца справамі, кахаць і плакаць ад бездапаможнасці? — то «Андэграўнд» вам прапісаны, каб упэўніцца, што нават вайна адначасова розная, а значыць: можна. Вам можна адначасова радавацца, плакаць, смяяцца, кахаць і адчуваць безвыходную вусціш. Магчыма, магічнага рэалізму Кустурыцы, дзе зліваюцца зласлівы фарс, трагікамедыя, паэзія і мільён спасылак да кінакласікі, вам і не ставала для таго, каб сумясціць несумяшчальнае.

Кустурыцу, дарэчы, гучна папракалі тым, што, паказваючы вайну, ён займаецца прасербскай прапагандай і містыфікацыяй гісторыі. Як ставіцца да гэтых абвінавачанняў і ці ўлічваць той факт, што напачатку вайны дом Кустурыцы ў Сараеве спалілі і бацька ягоны памёр ад інфаркту, — і ці ставіцца ўвогуле да мастацкага твора як да палітычнага выказвання: усё гэта прапаную адкласці да заканчэння вайны, а пакуль проста паглядзець, як жыла-была адна краіна і што з ёю здарылася.

«Сэнс жыцця па Монці Пайтану», 1983, рэж. Тэры Джонс, Тэры Гіліям

Уздымаемся яшчэ вышэй на васьмітысячнік гумару — тут весела тусяць дзядзькі з бессмяротнага «Лятучага цырку Монці Пайтана», для якіх няма забароненых тэм і недарэчных жартаў. А што патрэбна нам зараз больш за вельмі, вельмі, вельмі недарэчныя жарты — у рэчаіснасці, якая зрабіла недарэчным абсалютна ўсё, што мы маем?

І калі вам не дае спакою пытанне «У чым сэнс?», на якое мы яшчэ доўга не прыдумаем адказу, то і «Монці Пайтан» вам не адказвае, а проста рагоча з усёй абсурднай рэальнасці, якая ім дасталася. А што яшчэ рабіць? Ад нараджэння да смерці і нават пасля смерці чалавек пагружаны ў абсурд, якому не можа супрацьстаяць. Проста расслабцеся і паглядзіце на яго збоку. Гучна рагатаць — можна!

«Койяаніскацы», 1982, рэж. Годфры Рэджыа

Гэтаму дакументальнаму фільму не патрэбна асаблівага прадстаўлення. Ён проста — плынь свету, якая падхоплівае вас і нясе праз гарады і прасторы, па-над людзьмі і іх мурашыным жыццём, не спыняючыся, не каментуючы нічога, не клапоцячыся, ці паспяваеце вы за ёю. 

Калі вам даўно карціць піскнуць, бы вожыку ў тумане, «няхай рака сама нясе мяне», то вось вам рака. Вось вам музыка Філіпа Гласа. Вось вам шанц адчуць сябе часткай вялікага і няспыннага руху, у якім няма раўнавагі.

Дзякуючы Годфры Рэджыа ў мове дакументальнага кіно ёсць колькі літарак пра рух жыцця, рытм грамадства, пра тое невыказвальнае, што больш за чалавека. У ягоных фільмах няма маленькага «я», праз якое мы прызвычаіліся і нават стаміліся ўспрымаць свет. Часам гэта карысна — напрыклад, цяпер, калі маленькае «я» не вытрымлівае акаляючых падзей.

Уваходзьце ў вялікую плынь — і няхай рака сама нясе вас. А як выйдзеце з яе і зразумееце, што вам зайшло, — то ў спадара Рэджыа ё яшчэ працяг: «Павакацы» і «Накайкацы». А што яны азначаюць — не так ужо і важна, калі вас нясе рака.

«Магіла светлячкоў», 1988, рэж. Ісаа Такахата

Не ведаю нават, як вам распавядаць пра тое класічнае анімэ, бо нічога ў ім супакаяльнага няма. Гэта жорсткая гісторыя пра падзеі Другой сусветнай у Японіі, і галоўныя героі, дзеці, паміраюць. Калі ласка, майце гэта на ўвазе, калі вырашыце паглядзець той выкшталцоны мульт.

Але ж калі вам патрэбна пражыць неабсяжны смутак і востры боль ад штодзённых падзей, то, магчыма, няма больш трапнага, пранізлівага і суворага фільма, каб прайсці праз тыя пачуцці і прыняць іх.

«Магіла светлячкоў» — класічная кніга японскай літаратуры, ім «катуюць» японскіх школьнікаў, як нашых «Палескай хронікай», і распавядае ён пра ахвяры японцаў падчас вайны. Так, агрэсары таксама нясуць ахвяры, і праз аповед пра іх пачынаецца для агрэсара асэнсаванне віны. Хаця многім такі погляд не даспадобы: у Паўднёвай Карэі, напрыклад, «Магіла светлячкоў» забароненая, бо паказвае агрэсараў у спачувальным святле.

Так ці інакш, вайна застаецца вайной і разбурае агрэсара таксама, нават калі яна проста намаляваная. Пра тое і вядзе шчырую і балючую размову Ісаа Такахата.

«Груз 200», 2007, рэж. Аляксей Балабанаў

Калі вы маеце звычку вышыбаць клін клінам, то здаецца, у мяне для вас ёсць адзіны моцнадзеючы фільм — і ён расійскі.

Балабанава любяць абвінавачваць у тым, што ён стварыў Данілу Багрова — хадзячы маніфест рускага свету. Але ж яшчэ Балабанаў, мноства разоў пашкадаваўшы наконт «Вы нам яшчэ за Севастопаль адкажаце» і «Я габрэяў не вельмі», зняў бязлітасны да рускага свету, чорны-чарнюшчы «Груз 200». Татальная метафара разлажэння краіны, паталагічная анатомія грамадства, якое прыкрывае балетам і літаратурай просты паўсядзённы трэш.

Гэты фільм ужо немагчыма глядзець наіўна нават тым, хто рады атаясаміць сябе з сімпатычным чачэнскім дэзерцірам Данілам Багровым. У ім няма аніводнага абаяльнага вобразу — «маці-Расіюшку» Балабанаў паказвае звар’яцелай, бязглуздай і вечна п’янай.

І калі вас заванітуе ад свету, у якім міліцыянт выкрадае дачку чыноўніка, трымае яе ў палоне на адным ложку з трупам яе хлапца-«афганца» і суцяшае звар’яцелую сваю, пяшчотна любімую маці, — значыцца, Балабанаў усё зрабіў правільна.

Будзьце асцярожныя — а хаця... ці можа чымсьці пашкодзіць мастацкая выдумка, калі тут побач кожны дзень ідзе сапраўдная вайна. Гэтая, мастацкая, вусціш хаця б тэрапеўтычная і яе ў любы момант можна выключыць.

budzma.org