• budzma.by
  • Пра нас
  • Крама
Будзьма беларусамі! Будзьма беларусамі!
telegram www.instagram.com/budzma/ Facebook.com vk.com twitter.com youtube.com
  • Актуаліі
  • Меркаванні
  • Гісторыя
  • Літаратура
  • Гатуем з «Будзьма!»
  • «Разумняты»
  • Словы мацней
  • Вандруем разам
  • Афіша
20.01.2022 |

Шлях Беларусі наканаваны стыхіяй лясоў і балота

Балота для беларусаў спрадвеку было не толькі неад’емнай часткай рэальнасці, але і крыніцай непаўторнай міфалогіі. Лічылася, што ў кожным балоце чорт жыве, а ў самым багністым можна сустрэць кадука — найстарэйшага злога духа, піша «Зялёны партал».


80.png
Хутар сярод палескіх балот у 1920-я гг. Малюнак Генрыка Узембла

Пры гэтым дабрабыт беларуса поўніўся з прыродных дароў: ягадаў, рыбы і дзічыны, а балотны мох быў абавязковым канструкцыйным элементам пры будаўніцтве хаты.

Калі ў паўночных народаў, кшталту эскімосаў ці саамі існуюць дзесяткі словаў для абазначэння снега, то у беларускай мове акрамя знакамітай дрыгвы з’явілася велізарная колькасць адценняў балота: «аддыхля» — грузкае балота; «адхлань» — чорная бездань глыбокіх сцекавых крыніц сярод багны; «алёс» — нізкая мясціна, якая зарасла кустоўем; «амшара» — махавое балота з кустамі, дрэвамі і азярцом; «аржа» — балота з вадой, якая мае вокіслы жалеза; «асошкі» — гразкае балота, якое высыхае летам; «бубен» — мяккае балота, якое гойдаецца і выгінаецца, калі ідзеш праз яго; «жыраво» — дрыгва з крыніцай.

Пры гэтым балота з’яўлялася месцам паратунку, якое ў крывавым ХХ стагодзі неаднаразова выкарыстоўвалася беларусамі. У аповесці Васіля Быкава «Пайсці і не вярнуцца» галоўная гераіня разважае над тым, што баіцца прыходзіцца там, дзе людзі, дарогі, варта, праверка дакументаў і паліцыя, а ў скрозь бязлюдным балоце — усё хоць, можа, і малапрыемнае для падарожніка, затое зусім бяспечнае.

Да сярэдзіны ХIX стагоддзя больш за чвэрць тэрыторыі Беларусі займалі балоты. Любы беларускі шлях мог пахваліцца наяўнасцю вялікай колькасці грэбляў — штучнага насціла з бярвенняў ці галля для праезду праз балота. Іх пераадоленне ўспрымалася як небяспечная прыгода, якая была даспадобы толькі авантурным людзям.

У апошнія дні існавання зімніка, ўвесну падарожнікі знаходзіліся ў найбольшай небяспецы. Такое вясенняе падарожжа, здзейсненае ў 1810-х гадах яскрава апісала ў сваіх успамінах Ева Фялінская, дваранка-літаратарка з Мінскай губерніі:

«Мой муж спадзяваўся да крыгаходу праехаць праз Пінскія і Мазырскія балоты, што значна скарачала шлях. Вакол усё было яшчэ засыпана снегам, але ён ужо размяк і пад конскімі капытамі ператвараўся ў калатушу. З кожным кіламетрам дарогі снег усё больш плавіўся пад промнямі вясновага сонца і толькі абледзянелая каляіна дарогі паказвала нам шлях сярод бязмежных водаў, у якія зліваюцца ручайкі талай вады ад снежных гурбаў.

81.png
Падарожжа праз адлігу ў 1890-я гг. Малюнак Юл’яна Фалата

Праехаўшы вёску Дзяніскавічы — любімую паляўнічую рэзідэнцыю князёў Радзівілаў, мы развіталіся з апошнімі сухімі пагоркамі, якія сустракаліся нам сярод балот. Дзяніскавічы — гэта апошняе паселішча, куды ў любую пару года можна дабрацца, упэўнена ставячы нагу на зямлю.

Далей дарога на Валынь вядзе праз акіян балот, які мясцовыя жыхары называюць Вялікі і Малы Грычын. Гэта рай качак і майго дзядзькі-заўзятага паляўнічага, які знікаў тыднямі ў гэтым каралеўстве птушыных. Улетку ж Грычын ператвараецца ў цытадэль, недаступную для вандроўкі.

Адзіна мясцовыя жыхары, добра дасведчаныя аб глыбіні бродаў, нібы трымаюць ў руках нябачную нітку Арыядны, калі выпраўляюцца ў балота і пракладаюць сабе шлях скрозь яго.

Тут няма высокіх і прамых як свечкі соснаў, і толькі верхавіны кустоў выглядаюць са снягоў і воды. Тут кожны крок пройдзенага шляху — гэта трыўмф над прыродай, а нашы адзіныя спадарожнікі — процьмы птушак, якія кружаць над намі.

Шкарлупіны лёду прагінаюцца пад палазамі саней. У канцы сакавіка прырода не жартуе і дзень-два падзяляюць ад катастрофы. Пачаўшы рух праз балоты, ты не можаш у выпадку няўдачы з’ехаць на паштовы тракт, і з кожнай гадзінай вады вакол прыбывае. Толькі пасля пераправы ў Кажан-Гарадку праз раку Прыпяць замянілі мы палазы саней на колы і ўздыхнулі спакайней».

82.png
Пераправа праз раку напачатку ХХ ст.

Разважаючы двесце гадоў таму пра будучыню Палесся Ева Фялінская прадказала, што Палессе апранецца ў адзенні цывілізацыі: з’явяцца каналы, якія пераўтвораць гэты некрануты куток.

Чалавечая натура заўсёды выкарыстоўвала прыродныя багацці як рэсурс, які з цягам часу абменьваўся на матэрыяльны здабытак: драўляныя хаткі пераўтворацца ў палацы, але тая разнастайнасць і багацце рыбы, дзічыны і ягад знікне.

Цяжка адказаць ці ўжо адбыўся раўнаважны гэты абмен, альбо беларусы яшчэ чакаюць на рэшту з яго ў выглядзе палескіх барханаў. Сведкам гэтых працэсаў быў пісьменнік Уладзімір Караткевіч, які заўважыў гібель палескіх імхоў.

«Высеклі лес, панізіўся ад асушэння ўзровень грунтавых вод, і вось пяскі вырваліся на волю, пачалі крочыць, утвараць барханы, насоўвацца на палі, часам засыпаць балоты (і гэта страшней за балота, бо чалавек можа, даверыўшыся пяску, ступіць і праваліцца, і ніхто нават не даведаецца, дзе ён знік)».

Цяпер Палессе адносіцца да зоны з празмернымі рэсурсамі цяпла і сонечнай радыяцыі, але затое не хапае рэсурсаў вільгаці для мясцовых раслінных супольнасцяў. Дадзеныя спадарожнікавых назіранняў паказваюць, што адчувальнасць біяпрадукцыйнасці экасістэм да зменлівасці клімату ў гэтым рэгіёне ў 2-3 разы вышэйшая, чым у астатняй частцы Усходняй Еўропы. Сярэдняя дзённая тэмпература глебы летам у Палессі расце амаль у тры разы хутчэй, чым у сярэднім па Беларусі.

Ці не давядзецца ў такім выпадку мяняць ласёў, для якіх стагоддзямі беларускія балотныя лясы з’яўляліся любай айчынай, на мігрантаў-вярблюдаў?

83.png
Лось у балотах у 1890-я гг. Малюнак Юльяна Фалата

«Зялёны партал»

Апошняе ў рубрыцы:

valiancina_shauchenka
Гісторыя Літаратура

Паэт, краязнаўца, перакладчык і гісторык літаратуры. След Уладзіслава Сыракомлі

«Народная Воля» працягвае публікаваць фрагменты з кнігі «250 асоб з Беларусі ў дыялогах культур». Гэтым разам аповед...

valiancina_shauchenka
Музыка

«Упэўнены, што цягам гэтага года ўжо буду рабіць гуслі». Майстар музычных інструментаў, удзельнік гурта «Стары Ольса» Алесь Чумакоў працягвае аднаўляць майстэрню пасля пажару

Навіны з будоўлі такія: брыгада ўжо разабрала дом, вывозіць смецце і пачынае разбор старога фундаменту. Знайшоўся...

valiancina_shauchenka
Грамадства Грамадскі сектар

Рыхтуецца спіс патэнцыйных заказнікаў і помнікаў прыроды. Як далучыцца да працэсу і дапамагчы дзікай прыродзе

Навукоўцы зараз шукаюць патэнцыйныя асабліва ахоўныя прыродныя тэрыторыі (ААПТ) — заказнікі і помнікі прыроды мясцовага...

valiancina_shauchenka
Грамадства

Аляксандр Фядута: «Справа за малым – калі-небудзь выйсці жывым з гэтай гісторыі»

Пасля вельмі доўгага перапынку ў перапісцы з нашым калегам — вядомым журналістам, пісьменнікам, літаратуразнаўцам...

Апошнія навіны

    Гісторыя Літаратура
    Паэт, краязнаўца, перакладчык і гісторык літаратуры. След Уладзіслава Сыракомлі
    Музыка
    «Упэўнены, што цягам гэтага года ўжо буду рабіць гуслі». Майстар музычных інструментаў, удзельнік гурта «Стары Ольса» Алесь Чумакоў працягвае аднаўляць майстэрню пасля пажару
    Грамадства Грамадскі сектар
    Рыхтуецца спіс патэнцыйных заказнікаў і помнікаў прыроды. Як далучыцца да працэсу і дапамагчы дзікай прыродзе
    Грамадства
    Аляксандр Фядута: «Справа за малым – калі-небудзь выйсці жывым з гэтай гісторыі»
    Грамадства
    Беларуска Лілія Яноўская ўзняла беларускі сцяг на Эверэст
    Грамадства
    Пасля ператрусу ў кнігарні «Кнігаўка» затрымалі выдаўца Андрэя Янушкевіча і супрацоўніцу крамы
    Гісторыя
    Беларускі Патоп і «беларускі гетман»
    Грамадства
    У першы ж дзень працы «Кнігаўкі» ў Мінску прыйшлі прапагандысты і сілавікі
    Грамадства
    Ці хочуць рускія вайны?
    Грамадства
    «Я разумела, што не толькі дапамагаю рукамі, але і расказваю пра беларусаў». Заснавальніца праекта «Sex Education» Аліна Бінада пра шлях да актывізму і валанцёрства ва Украіне
    Навіны "Будзьма!" Гісторыя
    «Гісторыя за 5 хвілін». Як апрацоўвалі жалеза на Беларусі ў VII стагоддзі да нашай эры?
    Грамадства
    У Гродне пабудуюць храм з цэнтрам асветы моладзі і музеем Мітрапаліта Філарэта. За прататып узята славутая Каложская царква
    Культура Грамадства Краіна
    Дранікі ўнясуць у спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Беларусі. Ці з'яўляецца гэта вульгарызацыяй ідэй канвенцыі ЮНЭСКА?
    Грамадства
    Андрэй Мядзведзеў: «Мы сталі братамі па няшчаcцю ў змаганні з гэтым рускім караблём»
    Адукацыя Краіна
    З'явілася інтэрактыўная мапа вольных месцаў у дзіцячых садках

Афіша

  • 18.05 — 17.05

    ПАДЗЕЯ ДНЯ: Анлайн-лекцыя Сцяпана Стурэйкі «Дзе пачынаецца спадчына?»

  • 18.05 — 29.05Замкі і сядзібы Беларусі ў акварэлях Марыі Сыракваш у Мінску
  • 18.05 — 22.05Выстава Аляксандра Шапо «Маладыя багі» ў Віцебску (18+)
  • 18.05 — 15.06Выстава графікі Валерыя Славука ў Мінску
  • 18.05 — 30.05Віртуальная выстава "КАНДРАТ КРАПІВА: да 100-годдзя пачатку творчай дзейнасці"
  • 18.05 — 12.06Выстава Ядвігі Раздзялоўскай у Мінску
  • 18.05 — 29.05Персанальная выстава Дзяніса Барсукова «Ён, Яна, Яны» ў Мінску
  • 18.05 — 28.05Анлайн-фестываль беларускіх фільмаў «Невядомы ўсход»

УСЕ ПАДЗЕI

Рассылка навінаў

Важнае пра нас

  • Што такое "Будзьма беларусамі!"
  • Рэкламадаўцам
  • Асобы кампаніі
  • Усе праекты "Будзьма!"
  • Рэдакцыйная пошта: razam@budzma.org

Папулярнае

    • Руся, Маляваныч, Pylai і ... Warner Brothers!
    • «Расія — гэта вайна». Як Пазняк у 1994-м апынуўся самотным прарокам у пустыні
    • Аляксей Дзікавіцкі: «У БССР палешукі былі людзьмі трэцяга гатунку»
    • Ад улад нават вянка не было…
    • «У мяне толькі адна радзіма, і гэта Украіна». Ці проста быць украінкай у Расіі
© Грамадская культурніцкая кампанія «Будьма беларусамі!», 2008-2019.
Логотип
Распрацавана і звярстана Логотип компании IBWM