Мова — важны сродак адукацыі наступных пакаленняў, перадачы культурнай самабытнасці, карэнных ведаў і традыцый. Але сусветная гісторыя каланіялізму, расізму і дыскрымінацыі прывяла да знікнення блізу 600 моваў толькі за мінулае стагоддзе. Паводле дадзеных ААН, а менавіта Пастаяннага форуму па пытаннях карэнных народаў, 90 адсоткаў моваў свету знаходзяцца пад пагрозай знікнення ў найбліжэйшыя 100 гадоў. У асноўным карэнныя веды перадаюцца з пакалення ў пакаленне вусна, і ўсё менш і менш маладых людзей атрымліваюць веды праз лінгвістычныя традыцыі ад старэйшых. Буйны архіў традыцыйных ведаў рызыкуе знікнуць назаўжды.
7 мільярдаў жыхароў Зямлі сёння размаўляюць на прыблізна 6500 розных моваў. Гэта можа падасца вялікім мноствам, але даміноўных моваў — толькі 5. Больш чым палова насельніцтва нашай планеты карыстаецца англійскай, рускай, кітайскай, хіндзі і іспанскай. 95% насельніцтва гаворыць на гэтых і яшчэ на 100 самых папулярных мовах свету. І толькі 5% людзей размаўляюць на астатніх. А дзве траціны з гэтых моваў — пад пагрозай знішчэння.
Сітуацыя небяспечная, бо са смерцю кожнай мовы планета страчвае неўзнаўляльны культурны феномен. Існуе пагроза, што вялікая пяцёрка можа знішчыць усё на сваім шляху, штурхаючы слабыя мовы ў нябыт, ствараючы культурную пустэчу.
Але ёсць і добрыя навіны. Няўмольны марш даміноўных моваў можа быць не такім няўмольным,даводзіць даследаванне навукоўцаў з Універсітэта Сант’яга-дэ-Кампастэла ў Іспаніі.
Раней даследаваліся стабільныя насельніцтвы, у якіх дзве мовы змагаюцца за лідарства. Людзі аддавалі перавагу адной з моваў у залежнасці ад сваіх сацыяльна-эканамічных прыярытэтаў. Пад увагу падчас выбару бралася і падабенства моваў. У такіх мадэлях адна мова заўсёды знікала. Так англійская разграміла гэльскую і валійскую, а іспанская дамінуе над кечуа.
Але цяпер навукоўцы адзначылі, што такія мадэлі мелі сур’ёзныя абмежаванні. У прыватнасці, яны не бралі пад увагу двухмоўнае насельніцтва, якое з’яўляецца асноўнай лінгвістычнай сілай у многіх грамадствах. Калі браць ва ўлік білінгваў, можна казаць пра сумеснае развіццё дзвюх моваў — як галісійская і кастыльская ў паўночна-заходняй Іспаніі.
Натуральна, паўстае важнае пытанне пра доўгатэрміновую стабільнасць. Ці змогуць дзве мовы суіснаваць у стабільным ужытку цягам доўгага часу? Або, інакш кажучы, ці магчыма, каб у выніку канкурэнцыі паміж мовамі ўсталявалася хаця б хісткае перамір’е?
Даследчыкі адказалі на гэтае пытанне пасля сістэматычнага вывучэння магчымых вынікаў ад змены ўсіх важных і звязаных параметраў у мадэлі. На іх думку, мовы могуць суіснаваць, але такое суіснаванне залежыць ад шматлікіх фактараў: “Знешняя ін’екцыя носьбітаў мовы адной ці другой моўнай групы паказвае, жыве мова ці памірае”. Выглядае на шанец для моваў, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення. Бо ад актыўнасці меншай моўнай групы ўнутры буйнейшай можа залежаць выжыванне цэлай мовы.
Калі магчыма адшукаць некалькіх носьбітаў дзвюх моваў у адной з буйных моўных груп, шанцы “меншай” мовы на выжыванне істотна падвышаюцца. А ў інтэрнэт-свеце, калі магчыма зладзіць камунікацыю, звязаўшы людзей з любых месцаў планеты, такі працэс робіцца больш лёгкім і плённым.
Паводле technologyreview.com і culturesofresistance.org
