Думка пра чалавека залежыць ад яго біяграфіі. Думка пра народ — ад яго гісторыі. Беларусы часам падаюцца агістарычнымі, асабліва — на фоне суседзяў. Але — толькі на першы погляд. Сваю «біяграфію», наўпрост трэба ведаць. Ды — умець распавесці.
Свой топ-15 кніг па гісторыі Беларусі склаў Алесь Кіркевіч — папулярызатар гісторыі, пісьменнік, журналіст, сцэнарыст відэапраектаў «Трызуб і Пагоня», «Сармат», «Смаленне вепрука».
Скласці топ-15 кніг па гісторыі Беларусі — задача, здаецца, нерэальная. Тут мае быць топ-100 ці топ-150. Але вялікая лічба адразу пужае чытача, таму давялося скарачаць. Другі момант: далёка не ўсё ў нас пакуль апісана, выдадзена, а тым больш — не ўсё можна знайсці анлайн.
Хай не крыўдуюць аўтары, працы якіх пакуль не адлічбаваныя або недасяжныя на публічных пляцоўках. У ніжэйшы спіс трапілі зусім розныя кнігі. Як папулярныя, якія з цікавасцю прачытае неафіт, так і кнігі больш навуковага характару.
Выбірайце, чытайце ды — складайце свае топ-лісты!
Базавая праца па гісторыі краіны, must know. Аўтар бярэ пласт ад старажытнасці да канца XVIII ст., падзелаў Рэчы Паспалітай. Умоўна, «Стары запавет» айчыннай гісторыі. Дарэчы, больш папулярная праца ў тым жа кірунку — «Дзесяць вякоў беларускай гісторыі» ад таго ж Сагановіча і Уладзіміра Арлова, яе таксама можна знайсці анлайн.
Чаму Каліноўскі настолькі важны ў нашай гісторыі? У чым сэнс яго ахвяры? Сэнс яго слова? Урэшце, ці была б Беларусь без яго? Чаму кожнаму пакаленню варта вяртацца да тэкстаў Каліноўскага? Аўтар занураецца ў перыяд Паўстання 1863-1864 гадоў, каб даць адказы на прынцыповыя пытанні пачатку нашай мадэрнай палітычнай гісторыі.
Больш за пяць стагоддзяў нашай гісторыі — гэта перыяд ВКЛ. Чаму стаўся той неймаверны пасіянарны выбух, які зрабіў з княства «імперыю»? Што гэта была за краіна? Хто ёй кіраваў? Аўтар разбірае пачатковы перыяд гісторыі дзяржавы і падае сваю візію. Калі любіце сярэднявечча, пашукайце таксама іншыя працы Краўцэвіча: «Міндоўг», «Майстар наш продак», «Рыцары і дойліды Гародні» і г. д.
Кніга, якую можна чытаць з любой старонкі, бадай, штодня. Гэта галерэя партрэтаў з нашай гісторыі. Адзін чалавек — адна біяграма, эсэ. Геніюш, Каліноўскі, Грынявіцкі, Баршчэўскі, Філістовіч... Усіх гэтых людзей аб’ядноўвае не толькі паходжанне, але і прага Свабоды. Зборнік біяграмаў вытрымаў шмат перавыданняў, прырастаў імёнамі, але не згубіў актуальнасці.
Што мы ведаем пра антысавецкую барацьбу ў 1920-х? Архівы закрытыя, і невядома, калі да іх дабяруцца даследчыкі. Юрка Віцьбіч, эмігранцкі аўтар, спрабуе сабраць з фрагментаў цэльную карціну, каб паказаць, наколькі вайна з савецкай уладай была шырокай і паўсюднай. Таксама пашукайце кнігу Алега Латышонка «Жаўнеры БНР» ды працу Ніны Стужынскай «Беларусь мяцежная». Што да Віцьбіча, то раю таксама яго краязнаўчую працу «Плыве з-пад Сьвятое гары Нёман».
25 сакавіка — адна з ключавых дат нашай гісторыі. Хто стаіць за гэтай датай? Ці адбылася БНР як дзяржава? Як выглядалі нашы стасункі з немцамі, украінцамі, палякамі, бальшавікамі? Чаму Урад БНР на эміграцыі склаў паўнамоцтвы на карысць БССР?.. Кніга Шупы — пуцяводнік па Беларусі 1917-1920-х гадоў, які не дае згубіцца між прозвішчаў і дат, дае разуменне і адказы на ключавыя пытанні.
Кніга стала сапраўднай «бомбай» пасля выдання ў 1995-м. Ніхто не думаў, што кожны другі (!) беларус некалі загінуў у вайне з... Масквой. Таму, уласна, вайна 1654-1667 гг. і лічыцца «невядомай», забытай. Пра яе наўпрост не было каму распавесці. Аўтар дае слова дакументам, з якіх паўстае жудасная апакаліптычная карціна сапраўднага патопу, які накрыў ВКЛ у сярэдзіне 17 стагоддзя.
Кніга адчыняе дарогу ў свет беларускай паваеннай эміграцыі. Доўгі час тэма была забароненай, маўляў, на Захад пасля 1944-га з’ехалі «беглыя злачынцы» і «здраднікі» (знаёма, праўда?). Аўтар сабраў лісты, эсэ, успаміны і абразкі з жыцця маладзёнаў, якія апынуліся чужымі на чужой зямлі. Працавалі на будоўлях, вугальных шахтах, трымаліся адно аднаго ды — захоўвалі Беларусь у сваіх сэрцах.
Гэта сціслы пераказ нашай гісторыі ад канца ХІХ ст. да 1990-х гадоў. Для неафітаў — гэта база па нашай найноўшай гісторыі, для чытачоў «у тэме» — магчымасць узгадаць, адсвяжыць свае веды. А, магчыма, зірнуць на беларускі шлях у ХХ ст. новымі вачыма.
Гэта рэдкі для нашай гістарычнай літаратуры прыклад «гісторыі штодзённасці». Дзе жылі, што елі, пілі, як працавалі, адпачывалі, жаніліся, маліліся і ваявалі нашы продкі 300 гадоў таму? Адзіны мінус — кніга пісалася за савецкім часам, таму аўтар злоўжывае крытыкай шляхты і магнатаў. Больш сучасны погляд на штодзённасць, а менавіта — кулінарны ракурс — можна адшукаць у кнігах Алеся Белага.
Гэта экскурс у «далетапісную» Беларусь. Што тут было да Рагвалода і Рагнеды? Хто тут жыў — готы, кельты, балты, славяне? Што пакінулі па сабе гэтыя людзі?.. Як не заблытацца ў назвах археалагічных культур, якія ў школе мы часта завучвалі, без аніякага разумення?.. Аўтар дае папулярную панараму страчаных тысячагоддзяў нашай гісторыі.
Кніга з дзіўнай назвай належыць не гісторыку, а журналісту. Бартосік сабраў унікальныя вусныя ўспаміны пра саветызацыю заходнебеларускай вёскі ў паваенныя гады ды — барацьбу з саветамі. «Упалмінзаг» — абрэвіятура для чыноўніка, які займаўся загатоўкамі (чытай — грабяжом) вяскоўцаў, быў сімвалам улады ды — выклікаў шчырую нянавісць...
Праца прысвечана Саюзу Беларускай Моладзі — арганізацыі, якая стала кузняй кадраў моладзевага актыву Беларусі 1940-х. Шматкроць савецкая прапаганда дэманізавала СБМ, вінаваціла ў «фашызме»... Зрэшты, пасля прачытання кнігі паўстае зусім іншы вобраз цэлага пакалення, лозунгам якога было: «Беларусь перадусім!». Раю таксама класічную працу Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй», яе можна адшукаць па-беларуску і па-польску.
Папулярны нарыс па мілітарнай гісторыі Беларусі. Орша, Клецак, Кірхгольм, Хоцім, Полацак... — месцы нашай вайсковай славы, якія варта ведаць кожнаму. Для больш прасунутага чытача раю кнігі Юрыя Бохана, напрыклад, «Зброя Вялікага Княства Літоўскага». Таксама — працы Міхася Ткачова, Міколы Плавінскага, Міколы Волкава і Віктара Якубава.
Ці сапраўды беларусы атрымалі незалежнасць... выпадкова? Або гэта вынік барацьбы, свядомы выбар?.. Аўтар, удзельнік тых падзеў, апісвае крах СССР, ГКЧП, ролю БНФ і — паразу камуністаў. У далейшых кнігах-пагадоўках, ажно да 96-га, мы бачым рэванш камуністычнай рэакцыі. Асэнсаваць той час, думаю, асабліва важна сёння, каб не паўтараць памылак і — заўжды карыстацца магчымасцямі, якія дае гісторыя.
Алесь Кіркевіч, Budzma.org
