Пра неверагодна захапляльнае падарожжа па свеце карціны Рэмбранта «Польскі вершнік» піша «Планета Беларусь».

Рэмбрант Хармэнс ван Рэйн. Польскі вершнік. Каля 1655 г. Галерэя Фрыка, Нью-Ёрк

У 1791 гетман вялікі літоўскі Міхал Казімір Агінскі з Галандыі, дзе ён знаходзіўся па справах, даслаў каралю Станіславу Аўгусту адну карціну. У суправаджальным лісце князь напісаў: «Сэр, дасылаю Вашай Каралеўскай літасці казака, якога Рэмбрант пасадзіў на каня. З’еў гэты конь за час, пакуль быў у мяне, 420 нямецкіх гульдэнаў. Справядлівая ласка Вашай Каралеўскай літасці дае мне надзею, што апельсінавыя дрэвы заквітнеюць у той жа прапорцыі». З ліста вынікае, што гетман жадаў атрымаць за карціну апельсінавыя саджанцы для Слоніма з каралеўскай аранжарэі. А палатном, якое ён адправіў у Варшаву, была карціна Рэмбранта «Польскі вершнік»

Падарожжы «Польскага вершніка»

У каталог каралеўскай галерэі палаца ў Лазенках карціна была ўнесена пад назвай «Cosaque à cheval» («Казак на кані»). Праўда, у калекцыі Станіслава Аўгуста яна надоўга не затрымалася — у 1798 годзе апошні кароль польскі і вялікі князь літоўскі спачыў. Карціна ў спадчыну перайшла да князя Юзэфа Панятоўскага, потым стала ўласнасцю ягонай сястры Тэрэзы Тышкевіч. У 1814 годзе «Вершніка» набыў князь Францішак-Ксаверый Друцкі-Любецкі, які ўжо праз год з відавочнай выгадай прадаў карціну віленскаму біскупу Гераніму Страйноўскаму за 500 дукатаў (знаходзячыся ў каралеўскай калекцыі, яе вартасць ацэньвалася ў 180). У тым жа 1815 годзе біскуп памёр, а палатно разам з іншымі карцінамі і шыкоўнай бібліятэкай перайшло да яго брата Валяр’яна Страйноўскага. Пасля Варшавы і Вільні вершнік пераехаў у палац Страйноўскіх у Гарохаў на Валыні.

Валяр’ян Страйноўскі і віленскі біскуп Геранім Страйноўскі

Калі ж і Валяр’ян памёр у 1834 годзе, карціна Рэмбранта, з-за адсутнасці нашчадкаў па мужчынскай лініі, перайшла да яго дачкі Валерыі ў якасці пасагу. Валерыя пабралася шлюбам з графам Янам-Феліксам Тарноўскім, і «Польскі вершнік» распачаў новае падарожжа — Дзікаўскі замак у Галіцыі (сучасны горад Тарнобжэг у Польшчы).

Валерыя і Ян-Фелікс Тарноўскія

У 1898 г. карціна на пэўны час пакінула Дзікаў і адправілася ў Амстэрдам — на выставу ў Музей Стэдэлійк «Рэмбрант: карціны, сабраныя з нагоды інаўгурацыі Яе Вялікасці каралевы Вільгельміны».

«Польскі вершнік» Рэмбранта на выставе ў Амстэрдаме. 1898 г.

У Дзікаўскім замку карціна прыжылася надоўга і знаходзілася там да пачатку ХХ стагоддзя, пакуль яе чарговы ўладальнік граф Здзіслаў Тарноўскі, памешчык, прамысловец і палітык, не вырашыў яе прадаць.

Замак у Дзікаве. Фота пачатку ХХ ст.

Пакупнік знайшоўся за акіянам — амерыканскі калекцыянер Генры Клэй Фрык, кароль коксу і сталі, які жыў у Пітсбургу. У 1910 годзе дамова была заключана. За 300 тысяч даляраў карціна была прададзена Фрыку, а на атрыманыя грошы граф Тарноўскі набыў новыя землі ў Галіцыі.

Паведамленне аб продажы карціны «Польскі вершнік» у газеце «Boston Sunday Post». 1919 г.

Карціна, якая раней пераязджала з аднаго канца Еўропы ў іншы, зараз адправілася за акіян. Вывезці палатно Рэмбранта атрымалася без праблем — пратэставаць нікому нават у галаву не прыйшло. Усе абмяркоўвалі не страту культурнай спадчыны краю, а толькі грашовую вартасць дамовы. У 1920 годзе Фрык пераехаў у Нью-Ёрк, дзе ў спецыяльна спраектаваным будынку адкрыў галерэю, якая існуе да гэтага часу. І тут для «Польскага вершніка» пачалося іншае жыццё і іншыя праблемы.

Галерэя Фрыка ў Нью-Ёрку

Рэмбрандт — не Рэмбрандт

У калекцыі Фрыка цяпер знаходзіцца некалькі работ Рэмбранта. Але пасля прыдбання «Польскага вершніка» эксперты засумняваліся ў яго сапраўднасці. Еўрапейскія і амерыканскія мастацтвазнаўцы скрыжавалі дзіды. Адны лічылі, што гэта Рэмбрант, іншыя — што ягоныя вучні. Спрэчкі працягваюцца да гэтага часу. Але большасць цяпер пагаджаецца ў меркаванні: тое, што розныя часткі працы напісаныя неаднолькава, магчыма, з-за таго, што Рэмбрант сам пачаў працу над карцінай, але пакінуў яе няскончанай, і палатно мог завяршыць хтосьці іншы.

Парадыйная карціна Расэла Конара, апублікаваная ў часопісе «The New Yorker». 1993 г.

У 1993 годзе мастак Расэл Конар напісаў партрэт у стылі Рэмбранта, на якім галандскі майстар з палітрай у руцэ стаіць перад незавершаным «Польскім вершнікам». З адценнем іроніі Конар прыпісаў карціну вучню Рэмбранта Карэлу Фабрыцыусу і адправіў яе ў «The New Yorker» з жартаўлівай нататкай аб тым, што карціна была знойдзена ў падвале ў Пінску. Часопіс апублікаваў рэпрадукцыю карціны Конара — атрымалася нешта накшталт каментара да працы чарговай камісіі, заклапочанай вырашэннем пытання аб прыналежнасці «Вершніка» пэндзлю вялікага майстра.

Партрэт альбо алегорыя?

Гарачыя спрэчкі разгарэліся і вакол таго, ці была карціна задумана як партрэт канкрэтнага чалавека, а калі так, то каго менавіта, калі ж не, то што яна ўвогуле павінна адлюстроўваць.

Рэмбрант. Фрагмент карціны «Польскі вершнік»

Першым прэтэндэнтам на персаналізацыю быў вылучаны Станіслаў Страйноўскі, апошні маршалак лісоўчыкаў — лёгкай кавалерыі Рэчы Паспалітай XVII стагоддзя, якая кармілася не за службу, а за кошт трафеяў і нарабаванай здабычы. Аўтарам гэтай версіі яшчэ ў 1859 годзе выступіў Рафал Страйноўскі, які спрабаваў даказаць, што не выпадкова віленскі біскуп набыў партрэт продка за немалыя грошы. Другім прэтэндэнтам стаў князь Марцыян-Аляксандр Агінскі, ваявода трокскі і вялікі канцлер літоўскі. Яшчэ адным — Сымон-Караль Агінскі, падкаморы віцебскі, які ажаніўся з галандкай. Але вось няўдача: на сайдаку вершніка (сайдак — набор лучніка) намаляваны герб «Ляліва», да якога не належаць ні Страйноўскмя, ні Агінскія.

Далей былі прапанаваныя гістарычныя персанажы — ад цара Давіда са Старога Запавету да Блуднага сына і мангольскага ваяра Тамерлана. Потым увогуле пачаліся абагульненні: «воін Хрыста», ідэалістычная выява вершніка, які абараняе Ўсходнюю Еўропу ад туркаў, ці проста «замежны ваяр» (замежны для Галандыі, т. к. амаль усе эксперты сыходзіліся на тым, што вопратка вершніка, зброя і нават парода каня паходзілі з Рэчы Паспалітай). Некаторыя выказалі здагадку, што мадэллю для партрэта стаў сын Рэмбранта Цітус. Увогуле, пытанне не вырашана да гэтага часу.

Копія — гэта вам не арыгінал

Амаль адразу ж пасля таго як карціна патрапіла ў калекцыю Станіслава Аўгуста да назвы «Польскі вершнік» дадалася яшчэ адна — «Лісоўчык» (вершнік конніцы Лісоўскага).

Карціну шмат разоў перамалёўвалі. Хаця усе выявы апыналіся і не копіямі зусім, а, хутчэй, мастацкімі пераасэнсаваннямі арыгінала. Першыя копіі былі зробленыя яшчэ ў Тарноўскіх у Дзікаве. У пачатку 1840-х гадоў граф Маўрыцый Дзедушыцкі для сваёй кнігі пра гісторыю лісоўчыкаў замовіў афорт — мабыць, першую рэпрадукцыю карціны Рэмбранта.

Лісоўчык. Ілюстрацыя з кнігі М. Дзедушыцкага. 1842 г.

У 1859 годзе сваю версію «Лісоўчыка» ў тэхніцы літаграфіі прапанаваў часопіс «Tygodnik Ilustrowany» — чысты, як бы мы сёння сказалі, рэмейк.

Лісоўчык. Ілюстрацыя з часопіса «Tygodnik Ilustrowany». 1859 г.

Наступным быў вядомы мастак-баталіст Юліюш Косак, які ў 1860–1865 гадах зрабіў жывапісную копію, максімальна набліжаную да арыгіналу. Хаця і ён дазволіў сабе змяніць у карціне фармат, пейзаж і асобныя дэталі. Увогуле, так і хочацца сказаць, перафразуючы стары анекдот: аўтар — Рэмбрант, палепшана — Косакам.

Юліюш Косак. Лісоўчык. Каля 1860-1865 гг. Копія карціны Рэмбранта. Нацыянальны музей у Варшаве

Кажуць, што перад продажам за акіян паводле загадзу графа Здзіслава Тарноўскага была знятая дакладная копія з карціны. Але пра тое як яна выглядала мы можам толькі здагадвацца — копія згарэла падчас аднаго з пажараў у замку ў Дзікаве.

Сучасныя мастакі таксама не пакідаюць «Вершніка» без увагі. Так, уласнае бачанне знакамітай карціны знакамітага майстра не пабаяўся выявіць на суд гледачоў Дарыюш Велец.

Дарыюш Вялец. Лісоўчык (паводле Рэмбранта)

І ўжо зусім нечаканае прачытанне палатна прадставіў вядомы польскі жывапісец і графік Ян Лебенштэйн (памёр у 1999 г.). Ягоны «Лісоўчык» — прадвеснік смерці, пра што можна меркаваць паводле касцякоў, якія выступаюць з паверхні зямлі. Лебенштэйн супрацьпаставіў драматычны рамантызм ХХ стагоддзя — часу войн, пераваротаў і знішчэння — сентыментальнаму рамантызму Коссака XIX стагоддзя. Пагадзіцеся, вельмі жорсткі напамін усім нам пра рэаліі найноўшага часу.

Ян Лебенштэйн. Лісоўчык (паводле Рэмбранта). Прыватная калекцыя

«Вы жадаеце песняў? Іх ёсць у мяне!»

Сёння мы жывем у часы мэмаў, мэйнстрыму і камерцыялізацыі культуры. Попыт нараджае прапанову. А часам наадварот. Жадаеце чаго-небудзь свежанькага? Тады Рэмбранта вам у стужку! Не жадаеце, да прыкладу, мець рэпрадукцыю «Лісоўчыка»?

Выдатна падыходзіць для спальні, офіса, гасцінай, а пры жаданні — і ваннага пакоя.

Ці гальштук? Цудоўная расфарбоўка. І не важна, што з арыгіналам не супадае. Галоўнае — Рэмбрант з намі!

Некаторыя краіны выпускаюць маркі. Няўдалыя, праўда, паводле свайго мастацкага выканання. Ці ўвогуле фальшывыя, як неіснуючай «Дзяржавы Аман» (не блытаць з «Султанатам Аман»).

Быць любімым

А што ж арыгінальны «Лісоўчык»? Як яму жывецца зараз у Нью-Ёрку? Увогуле, нядрэнна. Любімы гледачамі, запатрабаваны, лічыцца адным з шэдэўраў калекцыі Фрыка.

«Лісоўчык (Польскі вершнік)» Рэмбранта ў экспазіцыі музея (калекцыя Фрыка)

Зусім нядаўна картіна зноў здзейсніла падарожжа за акіян. На гэты раз у тое месца, адкуль пачыналася тая гісторыя, якую мы тут распавялі. З 6 траўня па 7 жніўня 2022 года ў Варшаве ў музеі Лазенкі прайшла выстава «Каралеўскі Рэмбрант. «Польскі вершнік» з калекцыі Фрыка ў Нью-Ёрку».

«Лісоўчык (Польскі вершнік)» Рэмбранта на выставе ў Каралеўскіх Лазенках. 2022 г.

А што ж апельсінавыя дрэвы з каралеўскай аранжарэі для князя Міхала Казіміра Агінскага? Іх гетман атрымаў — саджанцы сапраўды згадваюцца ў інвентарных спісах Слоніма. Дакладней, згадваліся...