Тэатр Ч. паказаў прэм’еру музычнай камедыі “Матухна Кураж і яе дзеці”.
(Не)чаканы рэзананс
Чатыры стагоддзі таму на кантыненце адбылася сапраўдная катастрофа, у параўнанні з якой усе папярэднія войны здаваліся дробнымі сутычкамі. Размова пра Трыццацігадовую вайну (1618–1648), у якую аказаліся ўцягнутымі амаль усе еўрапейскія краіны. Пра характар баявых дзеянняў сведчыць толькі адзін факт: у паўднёвай Германіі іх перажыла толькі траціна насельніцтва. Менавіта падзеям той вайны прысвечаная п’еса “Матухна Кураж і яе дзеці”, адзін з самых вядомых твораў драматурга Бертальта Брэхта. Паводле сюжэту, галоўная гераіня, гандлярка Ганна Фірлінг, вядомая пад імем Матухны Кураж, вандруе па Еўропе са сваім фургонам. Гэта адзіная крыніца існавання для яе і яе дзяцей. Кураж корміцца за кошт вайны, а мір пагражае ёй спусташэннем.
Не будзе перабольшваннем сказаць, што спектакль “Матухна Кураж”, паказаны Тэатрам Ч., выклікаў шырокі грамадскі рэзананс і нават ажыятаж (у Беларусі гэтыя з’явы надзвычай рэдкія ў дачыненні да тэатральных прэм’ер). Чаму? Перш за ўсё, “Матухна” – доўгачаканая прэм’ера прыватнага Тэатра Ч. Калектыву беларускамоўнага, ды яшчэ і складзенага з артыстаў-зорак сталічных тэатраў. Першая і дагэтуль адзіная прэм’ера адбылася ў ім амаль два гады таму (“Дзяды” вясной 2013 года), таму спрацаваў эфект чакання. Цяпер Тэатр Ч. паставіў твор легендарнага Бертальта Брэхта, які зусім не ідзе на айчыннай сцэне. Выкарыстаў пераклад Генадзя Бураўкіна. Ды яшчэ вывеў на сцэну шэсць гуртоў (“9 міліметр”, “НагУаль”, “ili-ili”, “VuRaj”, “Zui” і “NAKA”). Не дзіўна, што два прэм’ерныя паказы ў сталічным Доме прафсаюзаў прайшлі пры аншлагу. Ці спраўдзіліся чаканні гледачоў? Паспрабуем разабрацца.
Тры ў адным
Міхаіл Лашыцкі выступіў у “Матухне” адразу ў трох абліччах: рэжысёра, сцэнографа і аўтара касцюмаў. Па шчырасці, стаўлюся да такога спалучэння з пэўным скепсісам. Бо ўсе тры складнікі далёка не заўсёды выглядаюць раўназначнымі (напрыклад, у “Паяцах”, нядаўняй прэм’еры Опернага, рэжысура Міхаіла Панджавідзэ ўспрымалася больш пераканаўча, чым візуальнае рашэнне пляцоўкі, прыдуманае ім). У “Матухне” асноўным элементам сцэнаграфіі выступае фургон, у якім падарожнічаюць героі. У адным з эпізодаў, калі сям’я галоўнай гераіні хаваецца ў ім ад салдат, фургон ператвараецца ў закінуты дом, аконныя праёмы якога забітыя крыж-накрыж. Чым не сімвал беларускіх хат, вакол якіх хадзілі ў час вайны салдаты чужых армій? На жаль, надалей фургон выконвае выключна ўтылітарныя функцыі. А шкада, бо яго аканіцы, размаляваныя ў зялёны, жоўты, сіні і чырвоны колеры, наўпрост падказваюць, што транспартны сродак Матухны Кураж мог выступаць у якасці тэатральных падмосткаў ці балагану.
Касцюмы, ідэя якіх таксама належыць Міхаілу Лашыцкаму, зробленыя з палатна. Дарэчы, з гэтай тканіны (канаплянай або льняной) звычайна шылі сялянскія світкі. Так рэжысёр нібы шукае пункты судакранання брэхтаўскіх і нашых рэалій. У касцюмы з палатна апранутыя ўсе героі: як цывільныя, так і вайскоўцы (прыналежнасць да адной з армій пазначаецца колерам стужкі: чырвонай або сіняй). Атрымліваецца, асаблівай розніцы паміж імі няма. І тыя, і тыя жывуць у свеце, які вайна даўно перакуліла з ног на галаву, і яны ўжо забыліся, што такое мір. Паколькі касцюмы не вызначаюць пэўную гістарычную эпоху, гэта сведчыць пра пазачасавасць падзей, што адбываюцца ў спектаклі. Гаворка ідзе зусім не пра падзеі ХVІІ стагоддзя або найноўшую гісторыю (на заднім плане часам узнікаюць сілуэты ісамалётаў), а вайну ва ўсе часы і эпохі.
Дзе вы бачыце камедыю?
Стваральнікі “Матухны” пазіцыянуюць спектакль як музычную камедыю (у арыгінале ў Брэхта – “хроніка часоў Трыццацігадовай вайны”). Але ў якой ступені абедзве характарыстыкі рэалізаваныя на практыцы?
Удзел у спектаклі ажно шасці запрошаных гуртоў настройваў на тое, што музыка стане адным з істотных складнікаў спектакля. Але большую частку дзеі музыканты стваралі хутчэй ненавязлівы гукавы фон. Што да зонгаў, то ў спектакль увайшлі не ўсе тыя, што былі ў п’есе. Апошні зонг у выкананні Швейцарца (Валерый Кандрацьеў), малодшага сына Матухны (“Куды яны клічуць мяне? Не хачу забіваць на гэтай вайне!”), увогуле адсутнічае ў Брэхта. Парадокс, але ён у найбольшай ступені выконваў задачу, дзеля якой драматург уводзіў зонгі ў тэкст уласных п’ес: агучваць думкі аўтара. А музычная тэма гэтага зонгу просіцца на больш шырокі прастор.
Большасць камедыйных фрагментаў вырашаная ў рэчышчы народнага гумару. Певень (Генадзь Гатоўчыц) выходзіць да публікі на мыліцах. Кухар (Сяргей Тоўсцікаў) пад рогат публікі паглынае велізарны бутэрброд (а недаедзены кавалак ён праз гады знаходзіць ў фургоне). Камандуючы (той жа Генадзь Гатоўчыц) заканчвае кожны сказ сваё прамовы словам “бл…”. А крыж, які вышыты на галаўным уборы святара (Алесь Аўчыннікаў), мае падсветку. Уражанне, што гледачы прысутнічаюць на балаганным прадстаўленні.
Цікава, што ў пачатку спектакля акцёры, якія ўвасабляюць сям’ю Матухны, дзейнічаюць менавіта ў такой выканальніцкай манеры. Яны з’яўляюцца на сцэне, нібы акцёры вандроўнага тэатра. Асабліва вылучаюцца Дзмітрый Тумас, чый Эйліф выглядае дурнаватым вясковым асілкам. Яго сястра Катрын у выкананні Надзеі Анцыповіч нагадвае ляльку, якая рухаецца па камандах гаспадара. Але далей гэтая манера не мае свайго працягу. Гумарыстычных фрагментаў у наступных сцэнах не хапае, каб спектакль прэтэндаваў на статус камедыі.
“Адчужэнне” ці “ачужэнне”?
Як вядома, з імем Бертальта Брэхта звязаны феномен “эпічнага тэатра”. Сярод іншага, гэта тэорыя прадугледжвала прынцып дыстанцыянавання, які дазваляў акцёру выказаць уласнае стаўленне да героя (мяркую, фармат балаганнага прадстаўлення мог адпавядаць яму), а таксама эфект “ачужэння” (не блытаць з “адчужэннем”). Нагадаю, што сістэма Станіслаўскага (якую спавядаюць амаль усе драматычныя калектывы Беларусі) грунтуецца на ўжыванні акцёра ў вобраз свайго героя і суперажыванне апошняму з боку гледача. А вось Брэхт імкнуўся выявіць з’яву з нечаканага боку і падвесці гледача да асэнсавання грамадскіх праблем.
Зразумела, цяжка адразу патрабаваць цудаў ад акцёраў, выхаваных у іншай тэатральнай эстэтыцы, а таксама амаль незнаёмых з брэхтаўскай традыцыяй на практыцы. Але тут, як мне здаецца, хаваецца адна з супярэчнасцяў пастаноўкі. Выканаўцы змаглі дасягнуць поўнага “адчужэння” сябе ад уласных герояў. Ні камерцыйная жылка Матухны (чым не сучасная грубаватая бізнесменка ў бліскучым выкананні Алены Сідаравай!), што ўрэшце стане адной з прычын смерці яе малодшага сына, ні дурнаватасць Эйліфа, ні прастадушнасць Катрын не выклікаюць спачування да іх. Героі Брэхта ўспрымаюцца як сучасныя беларусы, якія прыстасаваліся да сітуацыі і жывуць так, як дазваляюць рэаліі і абставіны.
Але дасягнуўшы эфекту “адчужэння”, стваральнікі спектаклі не заўсёды змаглі дасягнуць “ачужэння”. Цяжка сказаць, чаго не хапіла больш: музыкі ды зонгаў, вонкавых эфектаў або нейкіх рэжысёрскіх хадоў (напрыклад, далейшага акцэнту на стылістыцы балаганнага тэатра). Але ў пэўных фрагментах тэмпарытм “Матухны” адпавядаў няспешнаму ходу Трыццацігадовай вайны. У такія моманты гісторыя Кураж і яе дзяцей успрымаецца як далёкая і забытая старонка мінуўшчыны, пра якую расказваюць у падручніку. А вось у іншых фрагментах, больш удалых з мастацкага пункту гледжання (напрыклад, гаворка пра той жа фінал), гісторыя выходзіць на філасофскае абагульненне. Паколькі адбылося ўсяго два паказы, спадзяюся, што другі падыход урэшце пераможа. А спектакль працягне развівацца.
Дзяніс Марціновіч, фота Яўгена Ерчака
