Зроблены 18 год таму помнік ледзьве знайшлі

«Тут будзе ўсталяваны памятны знак у памяць вязьняў віцебскага гета — ахвяраў фашысцкага генацыду ў 1941–44 гадах», — напісана на шыльдзе, прымацаванай да валуна каля дома № 2 па вуліцы Энгельса.

Манумэнт-абяцаньне зьявіўся тут у 1993 годзе, і толькі ў 2000-м гарадзкія ўлады замовілі помнік віцебскаму скульптару Івану Казаку.

«Быў зроблены эскіз, праект, — расказвае Свабодзе Іван Казак. — Я прапаноўваў розныя варыянты, урэшце спыніліся на тым, каб гэта былі тры стэлы-рэльефы. Іх адлілі з сылюміну ў Менску, прывезьлі ў Віцебск і паклалі на складзе.

Сёлета я нагадаў старшыні аблвыканкаму Ўладзімеру Цярэнцьеву, што ёсьць помнік, практычна гатовы. Той, дзякуй яму вялікі, дужа хутка зрэагаваў: загадаў адшукаць помнік»

Помнік, які праляжаў на складзе 18 гадоў, знайшлі і зладзілі абмеркаваньне з удзелам гарадзкіх уладаў, віцебскага рабіна і прадстаўнікоў габрэйскай грамады. Рабін Малкіель Гаргодзэ прапанаваў трохі зьмяніць скульптурныя элемэнты ў адпаведнасьці з канонамі габрэйскай рэлігіі. Аўтар пагадзіўся прыкрыць аголеныя часткі целаў драпіроўкамі.

Як будзе выглядаць памятны знак

Да гэтай часткі спатрэбяцца здымкі, якія перадаў Іван Казак. Пазначаем «Фота з асабістага архіву Івана Казака», дазвол на публікацыю ёсьць

«Я пагадзіўся, што гэта будзе слушна. Улады абяцаюць на наступны год абвясьціць тэндэр на іх адліўку. І тады я паеду ў Менск, даляплю драпіроўкі, іх таксама зробяць з сылюміну і прымацуюць да ўжо гатовых рэльефаў асобнымі фрагмэнтамі», — кажа скульптар.

Помнік будзе ўяўляць сабой трохбаковую стэлу з мноствам безаблічных чалавечых фігур. Гэта нават ня людзі, а здані без дакладных анатамічных прапорцыяў. Самы скрушны сымбаль кампазыцыі — дрэва без кары, з апошнім лістком на самым версе. Гэта дрэва смутку. Відавочцы ўспаміналі, як галодныя вязьні ў гета зьдзіралі і елі кару з дрэваў…

На адным з бакоў стэлы — выява мэдаля Праведніка сьвету, якім уганароўваюць тых, хто ратаваў габрэяў ад генацыду. Яшчэ будзе надпіс па-беларуску, на ідыш або на іўрыце і на ангельскай мове — пра тое, якім падзеям прысьвечаны памятны знак. Але гэта ўжо ня клопат скульптара: складаць гэты тэкст будуць габрэйская грамада і ідэалягічны аддзел.

​На самым версе стэлы паставяць мэнору — сямісьвечнік, адзін з самых старажытных сымбаляў юдаізму. Яе таксама яшчэ трэба будзе вырабіць, кажа Іван Казак.

Помнік паставяць побач з закінутым будынкам

Месца, вызначанае для памятнага знака ў 1993 годзе, выглядае сёньня непрывабна: дом закінуты, часткова разбураны.​

У будынку, узьведзеным у 1932 годзе ў стылі канструктывізму, да вайны быў Клюб мэталістаў. А з 1941 па 1944 гады глядзельная заля ды іншыя памяшканьні сталі прытулкам для габрэяў, якіх гвалтам выгналі з уласнага жытла на тэрыторыю гета — невялікі квартал у межах вуліц Вакзальнай, Верхне-Набярэжнай, Багаяўленскай і Ніжне-Пятроўскай.

Цяпер гэта вуліцы Набярэжная, Ільінскага, Кірава, Камсамольская, Энгельса. На рагу апошняй і стаіць будынак, які пасьля зьнішчэньня гета быў разбураны. Па вайне яго аднавілі і часова перадалі драматычнаму тэатру. У 1947-м тут адбыўся адкрыты судовы працэс над дзесяцьцю катамі — зьнішчальнікамі габрэйскага насельніцтва.

Трагічная гісторыя будынка — грунтоўная падстава, каб зрабіць там музэй віцебскага гета, лічыць Іван Казак. На ягоную думку, гэта было б і знакам памяці, і прывабіла б у горад турыстаў. Але будынак ужо шмат гадоў стаіць пусты і разбураецца практычна на вачох. Ён зьмяніў шмат гаспадароў, і з 1990-х, калі там закрыўся раённы Дом культуры, стаіць пусты.

Каб стварыць музэй, патрабуецца спонсар

У Віцебску можна пачуць гісторыю пра турыстаў з Ізраілю, якія былі ў захапленьні ад цяперашняга выгляду гістарычнага будынка. Ім падалося, што яго знарок захоўваюць у паўразбураным стане — як напамін пра гета і часы мінулай вайны. Наколькі гэта праўда, а наколькі сумны гумар — сказаць цяжка.

Будынак настолькі запушчаны, што давесьці яго да ладу будзе каштаваць надта дорага. Таму гарадзкія ўлады не сьпяшаюцца з рамонтам.

У Віцебску ўжо зьбіралі сродкі на ўшанаваньне памяці ахвяраў гета: у 2010 годзе так паставілі помнік на месцы расстрэлу вязьняў гета ў Ілаўскім яры каля пасёлка Тулава.

5 жахлівых фактаў пра віцебскае гета

1. Да Вялікай Айчыннай вайны ў Віцебску жылі 118 тысяч чалавек, габрэяў зь іх каля 37 тысяч. У віцебскім гета было зьнішчана, паводле розных крыніцаў, ад 16 да 20 тысяч габрэяў. Фашысты баяліся бунтаў, і таму ў першую чаргу зьнішчалі мужчынаў ва ўзросьце ад 15 да 50 год.
2. Стварыць гета на правым беразе Дзьвіны загадалі 25 ліпеня 1941 г. Габрэяў гвалтам гналі за раку, і пераправа па вадзе ператварылася ў масавы пагром: фашысты знарок перакульвалі лодкі і плыты, а людзей у вадзе дабівалі вёсламі ці расстрэльвалі. Так загінулі некалькі соцень чалавек.
3. За час існаваньня віцебскага гета масавыя расстрэлы адбываліся некалькі разоў у розных месцах. Найбольш — у Ілаўскім яры: тут у кастрычніку 1941 году расстралялі каля 10 тысяч чалавек.
4. Вязьняў прывозілі, цэлы дзень расстрэльвалі групамі па 5–10 чалавек і скідалі ў яр. Дзяцей і старых закопвалі жывымі. Пасьля па брацкіх магілах некалькі разоў праяжджала грузавая аўтамашына. Зь верасьня 1943 году нацысты, баючыся помсты, загадвалі ваеннапалонным ці мірным жыхарам раскопваць масавыя пахаваньні і спальваць парэшткі. Пасьля гэтага выканаўцаў таксама забівалі.
5. Некаторыя габрэі на працягу чэрвеня-ліпеня 1941 году сышлі з гораду, шукаючы ратунку ў навакольных вёсках. Перажыць ліхалецьце і вярнуцца ўдалося нямногім. На пачатку 1946 году ў Віцебску было зарэгістравана каля 500 габрэяў — у 74 разы меней, чым да вайны.