Беларусь часта называюць «краінай азёраў», але рэдка згадваюць жанчыну, якая фактычна стварыла гэты брэнд. Вольга Якушка заснавала школу беларускай лімналогіі — навукі, якая вывучае азёры. Яна стала першай у краіне доктаркай геаграфічных навук, а таксама чытала лекцыі ў еўрапейскіх універсітэтах.

Вольга Якушка, крыніца фота: «Вікіпедыя»

На адукацыйнай платформе «Васьміног» выйшаў навучальны курс пра дзесяць малавядомых беларускіх жанчын ХІХ-ХХ стагоддзяў. Яны зрабілі значны ўплыў на развіццё культуры, навукі і іншых сфер дзейнасці ў Беларусі, аднак цяпер малавядомыя шырокай аўдыторыі. Разам са стваральніцай курса Лікай Юр’евай Budzma.org распавядае пра гэтых жанчын.

Вольга Якушка больш за паўстагоддзя — амаль усё сваё жыццё — даследавала беларускія азёры. Пра нашую прыроду яна напісала больш за 300 навуковых прац, артыкулаў, вучэбных дапаможнікаў і нават навукова-папулярных кніг. Яна 40 гадоў працавала на геаграфічным факультэце БДУ, дзе была спачатку выкладчыцай, а потым — і прафесаркай.

Дзяўчынка, якая «абажала прыроду»

Вольга Піліпаўна нарадзілася 18 сакавіка 1921 года ў Мінску ў сям’і архітэктара і бібліятэкаркі. Ейны бацька Піліп Васільевіч хацеў, каб дачка стала будаўніцай ці інжынеркай, але дзяўчына ўжо тады «абажала прыроду», як узгадвала сама, таму вырашыла вывучаць геаграфію. Яе нават угаворвалі паступіць на прэстыжны ў той час гістфак, але Вольга была настойлівай. На геафаку яна пазнаёмілася з выбітным географам Васілём Аляксеевічам Дзяменцьевым, які натхніў яе і далей вывучаць геаграфію.

У той час студэнты жылі ў інтэрнаце і жылі вельмі сціпла. Вольга Піліпаўна згадв што нікому не казала, што ў яе ёсць тры шарсцяныя сукенкі і некалькі пар абутку, каб не пакрыўдзіць сваіх сябровак.

Эвакуацыя і вяртанне

Вольга паспела закончыць толькі тры курсы, калі пачалася вайна. Дзяўчына сустрэла яе на практыцы на Каўказе. Даведаўшыся, што бацьку мабілізавалі на ваенную будоўлю, яна паехала да яго ў раён Самары і працавала там на заводзе. Аднак у лістападзе 1943 годзе яна даведалася, што ў пасёлку Сходня пад Масквой узнавілі працу БДУ — і яна з прыгодамі паехала туды працягваць адукацыю. Яна жыла ў сваякоў у Маскве і кожны дзень ездзіла на цягніку ва ўніверсітэт.

У маладосці Подпіс: Вольга Якушка ў маладосці. Фота: sb.by

У пасляваенны Мінск разам з БДУ Вольга Якушка вярталася ўжо з чырвоным дыпломам. Яна дапамагала ўзнаўляць і горад, і факультэт. Ёй хацелася стаць геамарфолагам, таму яна працягнула вучобу ў аспірантуры — з маленькай дачкой на руках. Вольга Піліпаўна ўзгадвала, што з дысертацыяй яна справілася, дзякуючы Васілю Дзяменцьеву, які правёў разам з ёй некалькі палявых маршрутаў — яны маглі прайсці пешшу каля 15 кіламетраў у дзень. Потым яна напіша:

«Уявіце сабе, якое было працаваць на незнаёмай тэрыторыі, дзе валяліся рэшткі гармат, кінутыя танкі, а вёскі сустракаліся рэдка. Праходзячы па дарогах і праз лясы, я больш за ўсё баялася кінутых немцамі здзічэлых сабак, якія загрызлі шмат людзей. Увечары трэба было думаць пра начлег. Калі ў калгасе ці вёсцы быў стараста, я звярталася да яго, калі не — сама прасілася ў лепшую хату і мяне заўсёды прымалі начаваць і нават кармілі: маладая бульба і морква ўжо былі, а часам і малако. Хлеб заўсёды быў у мяне з сабой, у вёсках яго не было».

«Азёрная» спецыялізацыя

Вольга Якушка закахалася ў азёры, калі яе, ужо кандыдатку навук, у сярэдзіне 1950-х студэнты запрасілі ў вандроўку па Беларускім Паазер’і. Першым возерам, якое яна даследавала, стала самае глыбокае возера ў Беларусі — Доўгае. Каб вывучыць яго, даследчыкі пазычылі лодку ў мясцовых хутаранцаў — пасля гэтага выпадку іх празвалі «доўгінцамі».

«Доўгінцы» у 1950-я гады. Фота з кнігі «Моя судьба — географический факультет БГУ»

А пасля — пачалося. Калі да даследаванняў спадарыні Якушка азёры Беларусі на мапах былі «белымі плямамі», то дзякуючы Вользе Піліпаўне, атрымалі свае пашпарты. Дзякуючы ёй, выйшаў першы даведнік пра 500 азёраў Беларусі — потым яго выкарыстоўвалі як у навуцы, так і ў прамысловых галінах. Вольга Якушка ганарылася, што ў часы, калі не было ні лодак, ні аналітычнай лабараторыі, яны змаглі стаць першапраходцамі. Аднойчы дзявочую групу даследчыц каля возера напаткаў бык — яны былі вымушаныя хавацца ад яго ў кустах.

Вольга Піліпаўна (справа) са студэнтам Віктарам Вечарам працуе на азёрах узімку. Фота з кнігі «Моя судьба — географический факультет БГУ»

Не абыходзілася без цікавых выпадкаў у практыцы! Вольга Піліпаўна пачынала працаваць у тыя часы, калі мапы Беларусі буйнога маштабу былі сакрэтнымі. Але без іх было цяжкавата! І вось аднойчы, купляючы на Камароўцы селядцы, спадарыня Вольга заўважыла, што прадавачка загортвае іх у мапы ўсходняй часткі Беларусі, якія некалі зрабілі нямецкія картографы. Вучоная адразу выкупіла іх, каб навукоўцы маглі далей даследаваць азёры.

Спадарыня Вольга распавядала, як выглядала праца ў тых умовах:

«Мы выявілі ва ўмовах нашага клімату „халодныя“ азёры. Пазней у такіх азёрах (Доўгае, Волас, Паўднёвае і інш.) знайшлі старажытных прадстаўнікоў зоапланктону, якія захаваліся тут з ледавіковага перыяду. Вельмі ўзрадаваліся гэтаму адкрыццю гідрабіёлагі ўніверсітэта і Акадэміі навук, якія з тых часоў займаюцца вывучэннем такіх рэліктавых жывёл».

Група, якая збіраецца ў экспедыцыю на Браслаўскія азёры, 1970-я гады. Фота з кнігі «Моя судьба — географический факультет БГУ»

Вучоная шмат ездзіла па Беларусі з экспедыцыямі. Сяліліся ў вёсках у мясцовых, якія дапамагалі, чым маглі. Гэта было далёка не лішнім, бо грошай у той час бракавала.

Калі ў Беларусі заўважылі працу Вольгі Піліпаўны, чыноўнікі сталі дапамагаць ёй транспартам і абсталяваннем. Вялікі ўнёсак жанчына зрабіла ў стварэнне ахоўных прыродных тэрыторый, у якія часта ўваходзяць азёры. Гэта знакамітыя цяпер заказнікі «Ельня», «Блакітныя азёры», нацыянальныя паркі «Нарачанскі» і «Браслаўскія азёры». Лекцыі пра блакітную мапу Беларусі Калі Вользе Піліпаўне было 49 гадоў, яна абараніла доктарскую на тэму «Гісторыя развіцця і сучасны стан азёр Поўначы Беларусі» і стала прафесаркай геаграфічных навук — першай у Беларусі. Паслядоўна апублікавала некалькі кніжак — пра геаграфію азёр, рэльеф, а таксама родны геафак БДУ. Апошняя стала неацэннай крыніцаў ведаў пра гэты факультэт і людзей, што там працавалі.

Вольга Якушка таксама падарожнічала і па ўсім свеце: удзельнічала ў кангрэсах у Індыі, Швецыі, Славеніі, Германіі, Польшчы, Балгарыі. На брытанскім востраве Джэрсі яна наведала заапарк натураліста Джэральда Дарэла. У 1970-х спадарыня Вольга ездзіла з навукова-турыстычнымі паездкамі па краінах Усходняй Афрыкі — Танзаніі, Замбіі, Мадагаскары, Маўрыкіі.

Са сваіх вандровак вучоная прывозіла цікавосткі, якія цяпер месцяцца ў Музеі землязнаўства, што ў будынку геафаку. Напрыклад, з Лондана яна прывезла шкілет выкапнёвага раку, а з Танзаніі — афрыканскую жабу.

Вольга Якушка ў Афрыцы побач з самым магутным вадаспадам «Вікторыя». Справа ад яе — Мікалай Драздоў. Фота з кнігі «Моя судьба — географический факультет БГУ»

Калі Вользе Піліпаўне было 57 гадоў, яна паехала ў Люблянскі ўніверсітэт, каб зладзіць навуковую працу. Праз некаторы час яна чытала лекцыі ў Сафійскім, а пазней — у Берлінскім і Славенскім універсітэтах. Яе кніжку пра геаграфію азёр сканавалі для сваёй працы польскія азёразнаўцы.

Вядома, яна выхавала шмат кадраў і на родным геафаку БДУ — пазней нават будзе традыцыйна шмат гадоў чытаць уступную лекцыю для першакурснікаў. Яна 40 гадоў выкладала курс агульнага землязнаўства — яго Вольга Піліпаўна будзе называць фундаментам усёй геаграфічнай адукацыі.

Спадарыня Якушка распавядала пра аднаго студэнта з Кітая, які паступіў у аспірантуру БДУ, не ведаючы рускай мовы. Вольга Піліпаўна стала ягонай навуковай кіраўніцай: разам яны вывучалі геаграфію Тыбету. Пазней яна напіша: «Я рабіла вынаходніцтвы разам з маім вучнем і палюбіла сучасны Тыбет так, як любіў яго ён».

Вольга Піліпаўна ў 2021 годзе, крыніца фота: sb.by

Апроч вучонай кар’еры, Вольга Піліпаўна рэалізавалася як маці і жонка. Яна выйшла замуж за Анатоля Іосіфавіча Якушку, які пэўны час быў прарэктарам Беларускага політэхнічнага інстытута. У іх шлюбе нарадзіліся дзве дачкі — Таццяна і Марына. Нават у 85 гадоў Вольга Піліпаўна ездзіла да іх у госці ў Англію, а да ўнукаў — у Канаду і ЗША.

А што кажуць эксперты?

Вось якую прадмову ейныя калегі апублікавалі для кнігі ўспамінаў Вольгі Якушкі:

«Новы для Беларусі навуковы напрамак — возеразнаўства, якое атрымала развіццё ў БДУ пад кіраўніцтвам прафесара Якушка, дало імпульс для фармавання іншых раздзелаў у гідралогіі вадаёмаў запаволенага водаабмену: гідралогіі вадасховішчаў, сажалак, кар’ерных вадаёмаў, старычных азёраў. Асновай для іх далейшага паспяховага развіцця паслужылі комплексныя лімналагічныя даследаванні азёр, арганізаваныя спадарыняй Якушка.

Зараджэнне геаграфічнага кірунку вывучэння азёр было немагчыма без яе энтузіязму, без захопленасці навукай, імкнення да пазнання нязведанага яе першых студэнтаў і паплечнікаў, калег, якія былі заўсёды разам у палявых і лабараторных умовах, у суровыя зімы і гарачыя летнія дні. Пра гэта з любоўю і ўдзячнасцю ўспамінае Вольга Піліпаўна ў сваёй кнізе.

Вольга Якушка — практычна аднагодак БДУ і геаграфічнага факультэта. Гісторыя яе жыцця — гэта гісторыя геаграфічнага факультэта, напоўненая рознымі падзеямі, трагічнымі і радаснымі момантамі, сустрэчамі з цікавымі людзьмі, навукоўцамі.

Спадарыня Якушка — вядомы папулярызатар геаграфічных ведаў. У сваіх працах яна ўпершыню выкарыстала такія вобразныя выразы, як „Беларуская Швейцарыя“, „Беларусь — край азёр“, „Азёрны ландшафт“, „блакітныя вочы Беларусі“ і гэтак далей, якія атрымалі шырокае распаўсюджванне сярод навукоўцаў, студэнтаў і простых жыхароў Рэспублікі Беларусь, гасцей рэспублікі.

Кожнае возера на Беларусі, па словах Якушкі, — непаўторная перліна, якую неабходна зберагчы, захаваць для будучых пакаленняў. Пад кіраўніцтвам прафесара на тэрыторыі Беларусі былі навукова абгрунтаваныя і створаны дзясяткі ахоўных тэрыторый, ядром якіх сталі азёры або цэлыя азёрныя групы».

Гісторыю Вольгі Якушкі ды іншых выбітных беларусак можна слухаць таксама на Spotify.

Ліка Юр’ева, Budzma. org