100 год таму, 3 красавіка 1922 г., генеральным сакратаром ЦК РКП(б) быў зацверджаны Іосіф Сталін. Стаўшы адзінаасобным гаспадаром, доўгія гады ён трымаў у атмасферы страху і параноі насельніцтва вялізнай краіны. Расстрэльная статыстыка сталіскіх рэпрэсій шакіруе сваёй маштабнасцю. Толькі за перыяд з 1930-га па 1940-ы гг. ахвярамі сталінскай сацыяльнай палітыкі сталі больш за 8,5 мільёнаў чалавек. У Беларусі за перыяд з 1920-х да 1950-х гг рэпрэсавалі 235,5 тысяч чалавек, а па некаторых звестках гэтыя лічбы яшчэ большыя.
Ці памятаем мы пра гэта сёння?
Зараз у Расіі, ды і ў Беларусі таксама, усё часцей вяртаюцца з нябыту забытыя савецкія сымбалі і лозунгі. У кнігарнях бачым кнігі пра савецкіх дзеячоў, магніты з гербам СССР, паштоўкі, назвы з закосам пад тагачасныя. І цэнтральна фігура — гэта, безумоўна, Іосіф Сталін.
Аўтобус у Расіі з партрэтам Сталіна
Здаецца, што ўсяго гэтага не павінна было б быць, але ж яно ёсць. Ці магло б быць іначай? Давайце паспрабуем разабрацца.
Пра магчымасць савецкага рэваншу ў Расіі пачалі задумвацца вельмі рана, адразу як сканаў СССР. Вярхоўны Савет тады быў спрэс прасавецкі і калі ў 1993 годзе адбыўся канфлікт паміж ім і Барысам Ельцыным, усе, хто быў за дэмакратычныя каштоўнасці падтрымалі расійскага прэзідэнта. Роўна як і тыя, хто быў за адраджэнне СССР, Расійскай імперыі, або пабудову чагосьці новага, але на аснове старога — сталі на бок Аляксандра Руцкога і Руслана Хазбулатава, якія тады заселі ў мяцежным Белым доме. Менавіта па ім потым будуць страляць танкі.
Аляксандр Руцкой і Руслан Хазбулатаў
У той год на расійскія зкраны выйшла даволі цікавая стужка, якая і цяпер як след не ацэненая. Называецца яна «Тэстамент Сталіна» (Завещание Сталина) і распавядае даволі кур’ёзную, як цяпер сказалі б крынжовую, гісторыю ўзыходжання на палітычны Алімп.
Не надта паспяховы выпівоха-адвакат Іван Сташкоў атрымлівае ад свайго бацькі, які служыў у маладыя гады ў ахове Сталіна, перад сконам паперку з апошняй воляй правадыра. Адна толькі праблема — у сваім тэстаменце Сталін не пазначае нікога, хто мог бы працягнуць ягоную справу. Маўляў, нікога вартага вакол. Сам жа Сташкоў нават і не задумваецца аб тым, каб упісаць у дакумент сваё імя, яго да гэтага падбухторвае субутэльнік-махляр, шырокі спецыяліст у такой справе. Але потым, калі ён прадаставіць дакумент шырокай грамадзе і справы ягоныя пойдуць у гару, ён нечакана і сам пачынае верыць у пакліканне і тое, што мае сваяцтва з дыктатарам.
Фільм зняты кепска, з не самай лепшай гульнёй актораў, музыкай і дэкарацыямі. Але ён добра адлюстроўвае тагачасныя настроі ў грамадстве. Калі многія маглі паверыць у што заўгодна, каб хаця б неяк наладзіць уласны дабрабыт. Усе гэтыя Сяргеі Маўродзі ды Лёні Галубковы з’явіліся не на пустым месцы.
Стужку яўна здымалі ў тым ліку і для таго, каб нанесці іміджавы ўдар па Руцкім і Хазбулатаве — іхныя партрэты нездарма на імгненне з’явіліся ў кадры. І калі амаль трыццаць гадоў таму гэтая стужка глядзелася даволі камічна і нягегла, цяпер пасля яе прагляду застаецца хіба толькі вусціш. Надзвычай трапна ўсё паказалі рэжысёр і сцэнарыст, можна сказаць прадказалі сённяшнія часы.
Другім творам, які прадказваў магчымы савецкі рэваншызм, а таксама працягваў лінію аб сваяцтве, можна назваць раман англійскага пісьменніка Роберта Харыса «Арханёл» (Archangel), які пабачыў свет у 1998 годзе. Наўрадці Харыс бачыў стужку аб якой пісалася вышэй, а калі і бачыў, то па-майстэрску разгарнуў думку.
Дзеянне ў творы адбываецца ў сярэдзіне 1990-х гадоў, калі ў Маскву на навуковую канферэнцыю прыязджае знаны гісторык, адмысловец па сталінскіх часах, Келса. Там ён выступае з дакладам, а потым на яго выходзіць стары, які таксама ў свой час служыў у ахове сталінскіх памагатых. Ён распавядае навукоўцу аб тым, што быў сведкам смерці Іосіфа Сталіна і што ў таго ў сейфе захоўваўся сшытак, магчыма дзённік, які можа стаць навуковай сенсацыяй. Келса, насуперак усім перашкодам, пачынае шукаць дакумент. За ім палююць усе: і спецслужбы, і журналісты, і чырвона-карычневыя. А потым пад Архангельскам ён знаходзіць яшчэ і сына Сталіна, які там чакае свайго зорнага часу. Знаходзіць і разумее, што ўсё было не проста так...
Раман цікавы найперш тым, што дакладна перадае атмасферу постсавецкай прасторы ўзору сярэдзіны 1990-х. Аўтар сам пабываў у Расіі, таму змог з вялікай дакладнасцю апісаць тое, што яму ўдалося пабачыць. У кнізе, вядома, ёсць факталагічныя памылкі, бо іншаземец парой проста не ўстане адэкватна ўспрыняць нашую рэчаіснасць. І тым не менш ён вельмі хораша апісаў атмасферу і жаданне вяртання «залатых часоў» — калі краінай кіраваў Сталін.
Асабліва цікава ў абодвух згаданых творах былы выведзеныя так званыя «чырвона-карычневыя» — гэтыя «апошнія салдаты імперыі», якія гатовыя пайсці на ўсё, каб адбыўся чырвоны рэванш. Пры чым выведзеныя яны не нейкімі там летуценнікамі-рэвалюцыянерам, якія выступаюць за мір ва ўсім свеце. Гэтыя сур’ёзныя дзядзькі акурат паказаныя цынікамі, для якіх міф аб Сталіне — усяго толькі сродак дасягнення ўласных мэтаў. То бок яны ніякія не фанатыкі, але хутчэй змрочныя прагматыкі.
У 2005 годзе раман «Арханёл» экранізавалі, праўда, прайшоў ён слаба заўважана. Магчыма таму, што Дэніэл Крэйг, які грае ў ім галоўную ролю, пачынаў ужо сваю кар’еру Джэймса Бонда. А можа быць, таму, што дзеянне пераняслі з 1990-х у 2000-я, што, канешне ж, даволі істотна змяніла кантэкст. Як бы там ні было, але ў 2006 годзе раман выдалі па-руску з інтрыгоўнай пазначкай на вокладцы — «Апошняя таямніца Сталіна».
Вядома, гісторыя з дзённікам, які нібыта вяла дзяўчына, што нарадзіла Сталіну сына — рэч цалкам выдуманая і належыць да так званай альтэрнатыўнай гісторыі. Але ў Сталіна ёсць і праўда адна таямніца — гэта празмерная любоў да яго ў «глыбіннага» народу. Бо якія кнігі пра яго ні пішы, якія стужкі ні здымай, а ўсё адно знойдуцца тыя, хто скажа — Іосіф Вісарыёнавіч меў рацыю і ўсё рабіў правільна!
Зацяты Чытач, budzma.org
