З часоў бітвы пры Уле 1564 года ўзяцце Полацка 30 жніўня 1579 года стала першым разгромам арміі Маскоўскага царства за ўсю Лівонскую вайну. Менавіта Полацкая кампанія пахавала надзеі Івана IV на пераможнае заканчэнне гэтага бясконцага канфлікту, перакрэсліла ўсе планы цара «Трэцяга Рыму» канчаткова зацвердзіцца ў Лівоніі. А між тым вядомасць гэтай аблогі моцна саступае і трыумфальнаму ўзяццю таго ж Полацка тым жа Іванам IV у 1563 годзе і паспяховай абароне Пскова ў 1581 годзе. А гэта не вельмі добра. Адновім справядлівасць і разбяромся, як за адно лета кароль Стэфан Баторый здолеў зрабіць тое, чаго не мог дамагчыся яго папярэднік Жыгімонт Аўгуст за дваццаць гадоў.
Пачаць, напэўна, варта са смерці апошняга Ягелона. Пасля таго як праўленне Жыгімонта Аўгуста скончылася і ў дынастыі, якая кіравала ВКЛ і Польшчай два стагоддзі, не аказалася ніводнага нашчадка мужчынскага полу, у Рэчы Паспалітай прайшлі (цэлыя два разы!) выбары, калі на трон мог узысці не нашчадак адной сям’і, а чалавек з боку. Пра тое, чым скончылася першае бескаралеўе, калі трон атрымаў і кінуў француз Генрых Валуа, мы ўжо пісалі. Другі раз сюрпрызаў было менш (у тым плане, што кароль з краіны не ўцёк) і больш — трон дастаўся не самаму знакамітаму чалавеку, трансільванскаму ваяводу Стэфану Баторыю. На XVI стагоддзе гэта звычайнай з’явай не было ніяк, тагачасны свет прывык да каралёў «ласкай Божай», пажадана прадстаўнікоў «топавых» дынастый. Пэўныя шанцы атрымаць трон Рэчы Паспалітай меў і сам Іван IV, прыродны Рурыкавіч. Але Баторый, чалавек, які яшчэ не так даўно падпарадкоўваўся іншаму ўладару (венгерскаму каралю) — гэта было дзіўна. І менавіта гэтаму чалавеку трэба было зрабіць, здавалася, немагчымае.
Першае пасольства толькі што абранага Баторыя адправілася ў Маскву ўвосень 1576 года: трэба было паведаміць рускаму цару вельмі непрыемную навіну: трон дзяржавы, з якім столькі гадоў ідзе вайна, заняў «сяміградскі ваяводзішка» (так цар назваў новага караля — Трансільванія інакш звалася Сяміграддзем). Іван нават самаўхіліўся ад асабістага правядзення перамоў, каб незнарок не страціць прэстыж. А паслоў распытвалі ў першую чаргу не пра тое, як быць з вайной, а пра тое, хто Баторый наогул такі, адкуль узяўся і ў якіх адносінах з іншымі каралямі Еўропы гэты дзіўны тып.
Па ваенных пытаннях на кампрамісы новы кароль не ішоў. Захоплены раней Полацк, часткова занятую Лівонію належала, на думку паслоў Баторыя, вярнуць безумоўна. Сярод тытулаў, якімі паважна называлі Івана пасланнікі, не было «Смаленскага», «Полацкага», «Ліфляндскага» і нават царскага. Зрэшты, цара больш злавала нават не гэта, а тое, што «ваяводзішка» называў яго ў лісце «братам» — гэта што яшчэ за брат? Чым Баторыі лепшыя за іншыя знатныя дамы, напрыклад, Астрожскіх або Трубяцкіх? Можа, і яны цяпер уладара Маскоўскага будуць па-братэрску называць? Такога цар дараваць не мог. Канфрантацыя наспела са старту.
Дарэчы, у Рэчы Паспалітай праблема спрэчнай знатнасці Баторыя таксама хвалявала многіх. Цэлы багаты горад Гданьск паўстаў супраць «выскачкі», не жадаючы прызнаваць яго як валадара. Магчыма, менавіта відавочная хісткасць становішча новага караля штурхнула Івана IV зноў паспрабаваць шчасця на вайне, пачаўшы новы паход у Лівонію ў 1577 годзе.
Нічым добрым кампанія для Масквы не скончылася: атрымаўшы на старце пэўныя поспехі і заняўшы многія замкі і гарады, цар здзейсніў стратэгічную памылку, пасварыўшыся са сваім галоўным саюзнікам у Лівоніі, дацкім герцагам Магнусам, які быў як бы «лівонскім каралём» пад рукой цара. Жыхары ўжо былой ордэнскай дзяржавы значна больш ахвотна здаваліся аднаверцам-датчанам, чым рускім, і атрымалася, што пераможны ўвогуле паход рабіўся трыумфам Магнуса, а не Івана. Чаго апошні трываць не жадаў. І не саромеўся пра гэта заяўляць, напрыклад, учыніўшы разню ў Вэндэне і іншых гарадах, якія здаліся дацкім войскам, проста на вачах у герцага Магнуса. Той, натуральна, такога прыніжэння не забыў і да 1578 года прыняў рашэнне змяніць бок, пасябраваўшы з Баторыем.
Узаемныя пасольствы Рэчы Паспалітай і Масквы, адпраўленыя ў тым жа 1578 годзе, поспеху ў плане заключэння міру не мелі (ды і не шукалі асабліва, супярэчнасці паміж краінамі былі даўно занадта моцныя). Пачыналася новая вайна. Першыя залпы яе прагучалі яшчэ ў час перамір’я: у кастрычніку 1578 года воіны ВКЛ пад камандай Андрэя Сапегі разбілі пад Вэндэнам армію баярына Івана Галіцына, захапіўшы ўсю артылерыю. Для Івана IV гэта стала больш чым адчувальным ударам: цару далі зразумець, што рабіць у Лівоніі што хочацца яму не дадуць.
Зрэшты, перыферыйная перамога пад Вэндэнам была зусім не тым, чаго прагнуў ваяўнічы Баторый. Вайну супраць Масквы ён грунтоўна рыхтаваў з 1577 года і жадаў весці яе, сюрпрыз, не ў Лівоніі. Галоўнай мэтай будучага паходу было абвешчанае вызваленне Полацка, пятнаццаць гадоў таму захопленага Іванам падчас паспяховага паходу 1563 года.
Армія, якую кароль рыхтаваў для гэтага, была мала падобная на «традыцыйнае» шляхецкае апалчэнне. Праўдамі і няпраўдамі дастаўшы патрэбныя грошы, Баторый зрабіў ядром войскі наймітаў, рынак якіх у той час стаў незвычайна багаты — якраз тады ў Еўропе скончылася некалькі буйных войнаў, і без працы засталася такая колькасць вопытных байцоў, што з’явіўся нават дзіўны тэрмін «катастрофа міру». На гэтай нечаканай «біржы працы» Баторый лёгка набраў дзясяткі тысяч чалавек, склаўшы ў выніку найсур’ёзнейшую сілу ў за 40 000 пяхоты і конніцы. Была рэарганізаваная легендарная ў будучыні гусарыя, пакуль яшчэ не крылатая. Новая армія была той картай, якой «сяміградскі ваяводзішка» збіраўся пабіць рускага цара.
Адкінуўшы ўсе планы дарадцаў браць Лівонію або самы багаты з прымежных гарадоў — Пскоў, — кароль імкнуўся на Полацк, на Полацк, толькі на Полацк. Акрамя прапагандысцкага значэння ўзяцце горада на Дзвіне адкрывала магчымасць забяспечваць войскі ўжо ў Лівоніі па гэтай рацэ, то бок стварала выдатны зачын на будучыню. А слава, якой пакрыў бы сябе заваёўнік Полацка, была выдатным бонусам.
30 чэрвеня 1579 года каралеўскія войскі рушылі ў паход. На чале арміі ішлі вялікія гетманы ВКЛ і Польшчы Радзівіл Руды і Мікалай Мялецкі, пяхоту ўзначальваў сын Рудога Радзівіл Пярун. Дарогі размыла дажджамі, вазы з правізіяй і боепрыпасамі захрасалі і ўпарта не хацелі прасоўвацца наперад. Баторый даказаў сур’ёзнасць сваіх намераў — у гарматы запрагалі нават скакуноў з каралеўскіх стайняў. Усё для справы.
Да абароны Іван рыхтаваўся мала. Арміі Масквы збіраліся зноў ісці ў Лівонію, за Дзвіну, у Курляндскія валоданні. Рускі цар здзейсніў крытычную памылку, паслаўшы войскі зусім не туды, дзе яны былі патрэбныя…
Дарэчы, тых-сіх поспехаў маскоўская армія спачатку здолела дамагчыся. Удала пераправіўшыся ў Какенгаўзен (былы Кукенойс князя Вячкі), конніца пайшла рэйдам па найбліжэйшых землях — і атрымала загад вярнуцца. Каб абараняць, не паверыце, Полацк. Атрымалася дрэнна: не дабіўшыся свайго за Дзвіной, армія не паспела і туды, дзе яна была сапраўды неабходная.
Тым часам воіны ВКЛ і Польшчы без сур’ёзнага супраціву ўзялі Каз’ян, Красны, Сітна — крэпасці, якія заступалі дарогу да цэнтра Полацкай зямлі. Ваяводы, якія тут камандавалі, бачылі, што войска ім адчайна не хапае, і адвялі кантынгенты ў сам Полацк. У выніку кароль дайшоў да горада амаль бесперашкодна.
Умацаванні горада складаліся са Стралецкай крэпасці і Верхняга замка, частка Полацка за ракой Палотай была спаленая рускімі, якія сышлі пад абарону сцен. 4 жніўня пачалася правільная аблога.
Армія Стэфана Баторыя пачала будаваць шанцы, падводзіць іх да горада, вяліся падкопы пад сцены і вежы, артылерыя не сціхала, дзень і ноч абстрэльваючы крэпасць. Падпаліць драўляныя сцены спрабавалі нават па-старому, з дапамогай паходняў, але надвор’е было на баку абложаных: праз дажджы дрэва прамокла і ўпарта не хацела гарэць.
Тыя самыя дажджы не давалі спакойна жыць і каралеўскім войскам: умовы, якія прыходзілася цярпець арміі Рэчы Паспалітай, не падаліся б занадта шыкоўнымі, напэўна, нават старажытным спартанцам. Не хапала ўсяго, чыстым золатам плацілі за звычайны авёс для коней, якія дзясяткамі паміралі, робячыся ежай для галодных салдат. Праблем дадаў нечакана паспяховы контрудар рускіх з боку невялікай крэпасці Сушы, якая была блакаваная і, на думку камандавання каралеўскай арміі, не была пагрозай. Між тым гарнізон Сушы зрабіў вылазку, якая ледзь не перапыніла своечасовае забеспячэнне арміі. Час працаваў супраць Баторыя, трэба было выбіраць — штурм або адступленне. Баторый абраў штурм.
Атрымалася не ўсё і не адразу, была адбітая першая спроба ўварвацца ў крэпасць, перад праломінай у сцяне рускія здолелі аператыўна выкапаць «запасны» роў і паставіць за ім гарматы. Страты раслі, але рашучасць караля ўзяць Полацк не падала. Ён асабіста камандаваў штурмавымі калонамі, нягледзячы на вялікую рызыку быць забітым шалёнай куляй або ядром.
За першым штурмам рушыў услед другі, які таксама не скончыўся поспехам. Затое канчаткова надламаў баявы дух камандавання крэпасці: ваявода Пётр Валынскі і вялікая частка яго падначаленых ўжо не марыла ўтрымаць Полацк, аддаючы перавагу таму, каб дамовіцца з каралём і захаваць жыццё. Процілеглую партыю ўзначальваў, як ні дзіўна, не ваенны, а святар, уладыка Кіпрыян, які нават прапаноўваў падарваць парахавыя склепы і пакінуць на месцы замка папялішча. Урэшце непрымірымага біскупа проста перасталі слухаць — ён замкнуўся ў саборы святой Сафіі і заявіў, што не выйдзе адтуль. Усё вырашылі без яго, і 30 жніўня Полацк здалі Баторыю разам з арміяй у 6000 чалавек. Пасля пятнаццаці гадоў рускага валадарства горад, які памятаў яшчэ Усяслава, зноў стаў часткай ВКЛ. Наступ змучанай арміі Рэчы Паспалітай пасля гэтага не спыніўся, асобныя часткі даходзілі да аколіцаў Смаленска. Кампанія скончылася літаральна бліскучай перамогай.
Здача Полацка стала для Івана IV шокам. Схільны да падазрэнняў цар абвінаваціў ва ўсім здраднікаў і пачаў пакаранні, якія ў выніку забілі ў ваявод усю ініцыятыву — яны проста аддавалі перавагу таму, каб слепа слухацца, ведаючы, што ў выпадку паразы «не па сваёй віне» хоць бы будзе шанец застацца ў жывых. Чарада перамог у лівонскім канфлікце змянілася няўдачамі, якія і скончыліся пройгрышам усёй вайны.
У ВКЛ жа вяртанне горада выклікала нечуваны энтузіязм. Баторыя параўноўвалі з Аляксандрам Македонскім, кажучы, што ён «утаймаваў шалёнага Буцэфала». Хоць да канца вайны заставалася яшчэ некалькі гадоў, вынік ужо мала ў каго выклікаў сумневы…
Дзяніс Буркоўскі
Глядзіце таксама:
