Пра раман Юргіса Кунчынаса «Туўла», які нядаўна быў перакладзены з літоўскай мовы і выдадзены Сяргеем Шупам, піша крытык Ціхан Чарнякевіч.
У нейкім сэнсе ўсе кнігі — бессэнсоўныя, за гэта іх і любяць тыя, хто любіць кнігі як такія. Бо кніга — момант распаду сэнсу, змены парадку, працісканне без чаргі. Прыкладна гэтак яны й становяцца на паліцу, і сітуацыя ўсё больш напружваецца, калі станаўленне на паліцу пачалося не сёння.
Купляючы кнігу і чытаючы яе, ты разбіваеш парадак рэчаў, пішаш для сябе новыя законы, наогул — усё ўскладняеш. Уласна слова «жыць» пачынае абрастаць такімі лясамі, імхамі і зялёнымі грыбамі, што ўспомніць, як там было на пачатку, бадай, немагчыма, але твой досвед — заўжды з табой, ён нікуды не падзенецца, калі сам не будзеш метадычна тапіць яго; тваё з табой, проста цяпер ты паслухаў пра іншых, убачыў іншых людзей на другім плане, за вакном, ці ў пакоі, разглядаючы сябе ў люстэрку. Калі я чытаю, часам думаю, як словы глядзяць на мяне, назіраюць за зменамі майго твару праз свае аб’ектывы і тэлескопы.
Раней я верыў у структурныя веды, цяпер — у самую ідэю складанасці спалучэння нібыта зразумелых і ясных рэчаў. Лес даволі проста класіфікаваць, але тое, што ён жыве, — залежыць не ад гэтай тваёй здольнасці.
«Незразумелая новая планета»
Пачынаючы гаворку пра кнігу «Туўла» Юргіса Кунчынаса, якая пару тыдняў як выйшла ў перакладзе Сяргея Шупы ў выдавецтве «Vesna», не зусім зразумела, ад якой печкі танцаваць. Што шараговы беларус ведае пра Кунчынаса, трохі шырэй — пра літоўскую прозу 1990-х, шырэй — пра літоўскую прозу, літоўскую літаратуру ХХ стагоддзя, увогуле — літоўскую літаратуру? Калі пра польскія раманы Сянкевіча, Рэйманта, эсэі Мілаша і г.д. і etc. можна прачытаць шмат (і некаторыя нават узяць у бібліятэцы), то прозвішчы Валанчуса, Вайжгантаса, Жэмайтэ, Білюнаса, Пяледы, Венуоліса, Сруогі, Балтушыса, Апуціса, Шальцяніса, Гранаўскаса і Кунчынаса могуць быць наогул абсалютна пустым гукам. Калі б я пералічаў такія ж латышскія ці эстонскія ланцужкі імёнаў, баюся, што эфект быў бы не нашмат складанейшы. Пры гэтым я згадваю толькі аўтараў і аўтарак прозы.
То-бок, гаварыць даводзіцца досыць агульна, нібы разгадваючы загадку: вакол адны іксы і ігрэкі, якія мала каму знаёмыя. Суцэльная «nesuprasta nauja planeta», як спявае літоўскі гурт Garbanotas у песні «Цялеснае неба», аднак вышэйзгаданая «незразумелая новая планета» — цэлая літаратура, суседняя з беларускай, і тым не менш абсалютна няясная.
Бо маем мы з перакладзенай прозы жалю варты фрагмент — нядаўні «Віленскі покер» Гавяліса (пераклад Паўліны Вітушчанкі), зборнічак апавяданняў Шляпікаса (пераклад Сюзанны Паўкштэлы), зусім свежы «Белы саван» эмігранта Шкемы працы Сяргея Шупы і даўнішні раман Ёнаса Авіжуса ў перастварэнні Алеся Разанава. Сказаць, што гэта стварае карціну літоўскай прозы, даволі цяжка.
З гэтага не зразумець, як з сялянскай прозы ХІХ ст. аўтарства ксяндзоў-асветнікаў усё пераходзіць у нацыянальна-адраджэнцкую пачатку ХХ ст., потым у мадэрністычную прозу перыяду ковенскага рэнесансу, як і што адбываецца ў эміграцыі, як паўстае постваенная лагерная проза «Лесу багоў» Сруогі і сялянская, а-ля Чорны-Мележ, проза Балтушыса, калі ўзнікае ўнутраны маналог, які проста прасякае ўсю літоўскую прозу другой паловы ХХ стагоддзя, новыя гарадскія віленскія героі ў пастаянных «палётах у сне і наяве», фантасмагорыі і асацыятыўная метафарычнасць Шальцяніса і Апуціса, магічны рэалізм Юргі Іванаўскайтэ і Саўлюса Томаса Кондратаса, мадэрновыя джойсаўскія рэфлексіі Гавяліса і ўрэшце валацужныя героі Юргіса Кунчынаса, якіх водзіць з аднаго раёна Вільні ў іншы вецер пошукаў прыгодаў, той самы ўнутраны маналог, фантасмагорыі, магія месца, беспрытульнасць і надрыў, алкагольны ўгар і савецкі абсурдны антураж.
Хто такі Юргіс Кунчынас
Кунчынас, апрача ўсяго іншага, — паэт, аўтар шасці зборнічкаў і вялікага пасмяротнага тому вершаў, майстар навелы — выйшлі сем кніг апавяданняў, якія і дагэтуль цэняцца, пладавіты раманіст (восем кніг), эсэіст і калумніст найлепшых культурніцкіх выданняў.
Юргіс Кунчынас. Фота lithuanianculture.lt
Усё гэта выйшла ў дзевяностыя і на пачатку 2000-х. Пісаць ён пачаў з маладосці, але раскрыўся, толькі калі можна было гаварыць вольна. А ў савецкі час ён — перакладчык нямецкай прозы, у тым ліку дзвюх кніг Гюнтэра Граса, адной з улюбёных гераінь якога была Тула Пакрыфке, што дрэйфавала з рамана ў раман. Прыгадваецца, канечне, і легендарная выспа Туле/Тула, паўночная кропка свету ва ўяўленні старажытных грэкаў — апошняя мяжа, кропка прыцягнення, штосьці недасяжнае, далёкае, у той жа час — цэнтр, неспазнавальны і няясны.
Кропка незвароту
Гэтак і гераіня рамана Кунчынаса (націск у прозвішчы, калі што, на першы склад) — кропка незвароту, эпіцэнтр усяго жыцця, куды пастаянна імкнецца беспрытульны герой. Гэта і час, і месца, і чалавек — усё вельмі канкрэтна, вызначана, перакладчык нават парупіўся скласці мапу Вільні, дзе дакладна можна адсачыць шлях галоўнага героя, канкрэтныя дамы, дзе адбываецца дзеянне — і перш за ўсё гэта Зарэчча.
Зарачанскі мост. Фота budgettravel.by
Тое самае, што цяпер сустракае надпісамі Užupio respublika і «Зарачанская рэспубліка» адразу на ўездзе на Зарачанскі мост. Адрэзаная ад старога цэнтру хуткаплыннай рэчкай, рэспубліка, якая сама па сабе — анклаў у горадзе (асабліва ў часы, калі адбываецца асноўнае дзеянне рамана, а гэта 1980-я — тэма падрабязна раскрываецца ў пасляслоўі да кнігі, эсэ «У працяг няскончанай размовы» Андраніка Антаняна), — у нейкім сэнсе таксама Тула, таксама гераіня, якую аўтар абагаўляе, песціць і лашчыць не менш за сваю каханую жанчыну з вуліцы Млыновай.
Распавядаючы пра аб’ект захаплення (і каханую, і Вільню), аўтар пастаянна «адыходзіць ад тэмы», адступае на нешта іншае, спахапляецца, вяртаецца, але толькі для таго, каб зноў грымнуцца ва ўспаміны, падзеі, дыялогі з выпадковымі сабутэльнікамі, дзіўныя сустрэчы, падарожжы (спойлер: у тым ліку і ў Беларусь), пастарункі, ЛТП, турмы і аўтаспын. Адысея сыходу ад кахання ператвараецца з гімну нашкталт Песні Песняў — у гісторыю распаду, дзе сабраць самога сябе не тое, што ў нешта цэльнае, а проста ў жывую істоту, становіцца ўсё больш і больш складана. Занадта шмат мёртвага звонку і многае змярцвела ўнутры.
Мост у невядомую Рэспубліку Літву
Раман Кунчынаса — гэта, магчыма, гісторыя няўдачы, жыццёвага бруду, беспрасветнасці застою і андропаўшчыны, гвалту, болевага шоку і анархіі, пастаяннай пакуты, над якімі ўсімі — чысціня кахання, святло віленскай готыкі і барока, празрыстасць і няспыннасць Вілейкі і Віліі, з якіх сям-там высоўваюцца трубаправоды часоў Жыгімонта. Безумоўна, гэта раман і пра самую Літву, якую аўтар яўна любіць і прагне ажывіць, хаця б ва ўспамінах і алкагольных відзежах новага Пігмаліёна. З другога боку, наўпрост гэта не сказана, але і «Уліс» Джойса наўпрост не гаворыць пра любоў да Ірландыі, аднак пасля прачытання падаецца, што ты ведаеш пра Ірландыю ўсё да самых дробных драбніцаў.
Я не ведаю, ці можна меркаваць пра літоўскую літаратуру паводле гэтай кнігі, ці можна ўрубіцца, чым жылі тут людзі трыццаць ці пяцьдзясят гадоў таму.
Набыць раман Юргіса Кунчынаса «Туўла» можна тут ці тут.Але гэта дакладна адзін з мастоў у іншы свет, у невядомую рэспубліку, якою для беларусаў па-ранейшаму застаецца Літва. Хто хоча лепей яе зразумець — прачытае. А хто не хоча, то ў рэшце рэшт гэта як мінімум проста класная проза, перакладзеная адным з найлепшых беларускіх перакладчыкаў
Ціхан Чарнякевіч, Budzma.org
