«У жыцці я заўсёды адчуваў сябе вельмі самотным. Мая Маруся забіла гэтую адзіноту», пісаў Канстанцін Міцкевіч, ён жа класік беларускай літаратуры Якуб Колас. Маруся — Марыя Дзмітрыеўна Каменская, яго адзіная жонка, з якой яны пражылі 32 гады, нарадзілі трох сыноў і прайшлі праз выпрабаванні, знаёмыя і сённяшнім беларусам: рэпрэсіі, страта блізкіх, ваеннае бежанства, піша sn-plus.com.
З сям’і лютэранкі і русіфікатара
Юры, сярэдні сын, прапаў без вестак падчас Другой сусветнай вайны. 20 верасня 1941 года прыйшоў яго апошні ліст з Ярцава пад Смаленскам. Наступныя лісты да сына Марыі вярталіся. Яна плакала нават у сне: прачыналася на мокрай ад слёз падушцы.
Да гэтага Марыя страціла брата, які жыў у адной хаце з Міцкевічамі цэлых 22 гады. Аляксандра забраў «чорны варанок» у лютым 1938-га. Выбівалі паказанні супраць «нацыянал-фашыста» Коласа. Далі 5 гадоў ссылкі ў Салікамску на Урале, дзе Аляксандр захварэў і загінуў. Да канца сваіх дзён Марыя ненавідзела Сталіна. Дома, пры сваіх, казала: «Як чалавек з вузкім ілбом малпы можа кіраваць такой вялікай краінай?..».
Усе, хто ведаў Марыю, успаміналі яе ціхі глыбокі голас, блакітныя вочы, строгі прабор і някідкія ўборы. Нават калі ў сям’ю прыйшоў дастатак, Марыя не купляла дарагое адзенне або абстаноўку, ніколі не насіла золата і іншыя каштоўнасці. Яна лічыла непрыстойным вылучацца на фоне павальнай галечы. Футравую гаржэтку, падораную мужам, надзела толькі раз. Відаць, той жа лёс напаткаў гадзіннік, прывезены Коласам з Парыжа, і сумачку са змяінай скуры, віленскі падарунак мужа.
Сучаснікі лічылі Марыю супрацьлегласцю Купаліхі, жонкі Янкі Купалы. У адрозненне ад Уладзіславы Францаўны, Марыя Дзмітрыеўна была ўраўнаважаная, спакойная, не выказвалася аб людзях ацэначна (Сталін — выключэнне). Была шчодрая, сціплая — словам, узорна «шляхетная» жанчына. Скульптар Заір Азгур, які стварыў помнік Коласу, пісаў, што Марыя была «дзівоснай прыгажосці жанчынай», «глыбінёй вачэй нагадвала Мадонну». У яе быў «прыгожы твар нязмушанага ў сваіх словах і ўчынках чалавека».
Маці Марыі — Марыя Луіза Генрыета Карлаўна фон Гагенлоэ — паходзіла з сям’і дробных памешчыкаў з нямецкімі каранямі і лютэранскім веравызнаннем. А бацька быў праваслаўным псаломшчыкам з Яраслаўля, якога накіравалі ў Ашмяны русіфікаваць беларусаў. У шматдзетнай сям’і — сямёра нашчадкаў — была яшчэ адна дзяўчынка, Вольга, якая памерла ў юнацтве. Пра яе ў сям’і не гаварылі. Як успамінаў малодшы сын Коласа, на пытанне аб тым, што стала з Вольгай, яму адказалі: «Яе падмануў адзін нядобры чалавек, і яна не вынесла здрады». Найбліжэйшыя адносіны ў Марыі склаліся з братам Іванам. Ён так любіў малодшую сястрычку, што ставіў яе вышэй за жонку: Марыі падарыў сукенку за пяць рублёў, а жонцы — за тры.
Ужо ў 16 гадоў Марыя Дзмітрыеўна атрымала першую працу ў школе — вучыла чыгуначнікаў. Ад чыгункі ёй пабудавалі домік у Вільні, але Марыя перапісала жытло на Івана.
Строгае выхаванне ў духоўным вучылішчы адхіліла Марыю ад рэлігіі. Яскравы прыклад — выпадак у Пінску, калі маладая настаўніца паставіла гігіену вышэй за веру. Марыя вадзіла вучняў у царкву па святах, і малых пускалі цалаваць крыж пасля дарослых. На што дзяўчына запатрабавала прапусціць дзяцей, каб тыя не падхапілі заразу. Святар асалапеў, але патрабаванне задаволіў. Значна пазней у гутарках з блізкімі Марыя называла сябе атэісткай.
Пры гэтым была паслядоўніцай Льва Талстога — за ўсеагульную адукацыю супраць зла і гвалту. Веды яна лічыла панацэяй ад усіх бед і кожнага агітавала вучыцца, пры тым актыўна дапамагаючы. Нават будучы ў бальніцы з запаленнем лёгкіх, дапамагла суседцы па палаце адправіць у школу сына.
Ад адной бульбіны да бланманжэ
Марыя і Канстанцін пазнаёміліся на курсах па ўдасканаленні педагагічнай працы — падвышалі кваліфікацыю, прасцей кажучы. Канстанцін ужо стаў да таго часу Якубам Коласам. На лекцыях ён неадрыўна сачыў за аднакурсніцай. Потым — праводзіў да хаты. Потым — яшчэ раз, яшчэ і яшчэ... Да таго часу, пакуль Марыя не спытала: «Кастусь, а можа, мы пажэнімся?». Ён быў старэйшы на 9 гадоў. Вяселле не гулялі — выпілі бутэльку віна і паехалі да цешчы ў Вільню.
Марыя па-стаічнаму перажыла з мужам гады галечы ў бежанстве падчас Першай сусветнай вайны. У іх ужо было двое сыноў, калі прыйшлося бегчы ў Курскую губерню. Абодва працавалі настаўнікамі. Галадалі, пакуль не завялі агарод. Елі па адной бульбіне ў дзень. «Жылося вельмі цяжка, не было хлеба... У тую гадзіну лютавала эпідэмія грыпу, які тады называлі іспанкай. Неяк захварэла мама, а бацькі не было дома. Помню, як зусім знясіленая хваробай і голадам мама апусціла на падлогу школьную дошку, паклала на яе мяне і майго меншага брата Юрку і сама, зняможаная, лягла з намі. Прыйшоў бацька, пабачыў нас у такім стане і заплакаў. Кінуўся ратаваць, нешта варыць, каб накарміць хворую жонку і бяздапаможных дзяцей», пісаў старэйшы сын Міцкевічаў Даніла.
Другі голад сям’я перажыла ў 1930-я, калі ўвялі талоны на базавыя прадукты, а нешта звыш можна было купіць толькі за срэбра і золата — і толькі праз Торгсін (дзяржарганізацыю, якая абслугоўвала замежнікаў і савецкіх грамадзян з «валютнымі каштоўнасцямі»). Марыя прадала сярэбраны аклад іконы Божай Маці, якая дасталася ёй ад бабкі. На атрыманыя грошы накуплялі грэчкі, масла і іншых «прысмакаў». Часта ратавалі грыбы: Марыя і Канстанцін былі заўзятымі грыбнікамі.
Марыя валодала дзіўным кулінарным талентам. . «Самаробныя паляндвіца, каравіна, сялянскія і крывяныя каўбасы, зельцы, кумпякі, калдуны, зразы, верашчака, дранікі, бульбяная бабка, булён з грыбнымі вушкамі, вінегрэт, грыбы марынаваныя і салёныя розных гатункаў... А колькі ўсяго рыбнага, птушынага, з дзічыны!.. Помняцца і смачныя кандытарскія стравы: цыганскі мазурак, пасха, ламанцы, хруст, торты, цукаты», успамінаў старэйшы сын Даніла. Дэсертнай фішкай Марыі былі «вараныя яйкі»: з сырога яйка выдзімалі змесціва, у пустую шкарлупіну залівалі жэлацінавую масу, яна застывала, шкарлупіну выдалялі і на свет з’яўлялася найсмачнейшае бланманжэ. Другой візітнай карткай быў «Баўмкухен»: калядны нямецкі торт, які нагадвае спілоўку дрэва з гадавымі кольцамі. Кулінарыі Марыя вучылася двума шляхамі (у асноўным): па-першае, прайшла курс маладога байца ў мужнінай радні на Стаўбцоўшчыне (хацела ведаць звыклыя яму стравы); па-другое, гатвала па кнізе Алены Малахавец, «рускай кулінарнай багіні». Рэцэпты Малахавец былі не з простых і патрабавалі немалога ўзроўню майстэрства.
(з сынам Данілам)
«Не цягне ні ў Крым, ні ў Рым»
Марыя скептычна ставілася да курортаў — як і сам Колас. Ён пісаў «мне Загібелька (вёска, дзе яны часта збіралі грыбы — СН) лепш за Парыж»; яна сцвярджала: «А мяне так нікуды не цягне, ні ў Крым, ні ў Рым. Люблю свой хваёвы бор, і толькі ў лесе добра сябе адчуваю, асабліва тамака, дзе паменш «дачнікаў» (з ліста брату ў 1926 года).
Аднак Марыі даводзілася бываць у санаторыях з-за паніжанай кіслотнасці страўніка. На адным з каўказскіх курортаў яна сустрэла Купалу. Апынуўшыся за адным абедзенным сталом з паэтам, яна заўважыла, што той незадаволены сервіроўкай. Марыя напісала аб гэтым гумарыстычны вершык, што прымусіла яго запаважаць жонку калегі. З таго часу яны сталі прыяцелямі. Ведаючы, што ў госці прыйдзе Янка, Марыя гатавала яго любімыя стравы — заліўное парася ці фаршыраваную рыбу. Падчас Другой сусветнай, калі абедзве сям’і былі ў эміграцыі, Марыя скардзілася: «Купала так і не напісаў ні слова, верагодна, ад вялікай важнасці, — свіння прыстойная».
Марыя вельмі хацела дачку. У чаканні трэцяга дзіцяці загадзя нарыхтавала дзявочых убораў. Так што малодшаму Міхасю ў першыя гады жыцця даводзілася час ад часу насіць сукенкі. Унукаў Марыя так і не ўбачыла, але ў яе гонар назвалі першую ўнучку, дачку Міхася.
А яшчэ яна марыла палётаць на самалёце. Але гэты першы палёт здарыўся толькі пасля смерці, калі цела Марыі дастаўлялі з Масквы ў Мінск.
У 1944 годзе Марыя Дзмітрыеўна перанесла аперацыю: маскоўскія ўрачы ратавалі 54-гадовую жонку Народнага паэта ад анкалогіі. У лісце ад 16 снежня Марыя пісала: «Аперацыі не баюся, хачу толькі як мага скарэй пазбыць гэты клопат». Аперацыя доўжылася 2,5 гадзіны і прайшла паспяхова. Наперадзе — лячэнне радыем.
Гэтыя працэдуры Марыя называла «зарадкай». У шпіталі, дзе яна ляжала, было вельмі холадна. Муж пісаў ёй у студзені 1945-га: «Ты нічога не напісала пра тое, халодна ці цёпла ў бальніцы. Можа, табе трэба коўдра? Праз пару дзён зноў: «Мяне турбавала думка, што ў гэтай бальніцы табе будзе халодна». У апошнюю ваенную зіму ацяпленне падтрымлівалі мінімальна, часта знікала святло. «Вельмі дрэнна свеціць наша лямпа, і я пішу скарэй наўгад» (ліст ад 28 студзеня 1945 года). Ці ад холаду, ці ад хворых на грып, але Марыя падхапіла пнеўманію.
Яе доўга лячылі. Колас дастаў рэдкі ў той час пеніцылін — у самой Зінаіды Ермалёвай, стваральніцы антыбіётыкаў у СССР. Звяртаўся да лепшых дактароў Крамлёўскай бальніцы. Напярэдадні Дня перамогі, 8 мая 1945 года, Марыі пракалолі лёгкія, каб адпампаваць гной. У рэшце рэшт, Марыя стала падобная на шкілет, абцягнуты скурай. 21 траўня з дыягназам «гангрэна ніжняй долі лёгкіх» яна памерла на руках старэйшага сына.
«Памерла мая жонка, мой самы лепшы ў свеце сябар, і я ўжо стаю адзін збоку ад жыцця, жыву болей мінулым, чым будучым». «Адчуваю сябе так, як бы мне адсеклі правую руку і адабралі палавіну душы». Так пісаў аб сваёй страце Канстанцін. Ён перажыў жонку на 11 год.
Матэрыял падрыхтаваны па кнізе «Табой я жыў, табой жыву...» (2022 год, «Звязда»). У кнізе ўпершыню апублікавана асабістая перапіска мужа і жонкі Міцкевіч і лісты Марыі да сяброў і блізкіх.
