«25» Андрэя Куцілы: шэрых дзён шэраг

29.09.2016 Кіно

Калі беларускаму дакументалісту няма пра што здымаць, ён «хаваецца ў бульбу». Таму наш дакументальны фільм так лёгка пазнаць: бабулі, коцікі і кроплі вады, што маляўніча падаюць са страхі вясковай хаты. Відаць, менавіта гэта азначае, што мы маем уласную школу кінематаграфіі. Не, у этнаграфічным кіно няма нічога дрэннага, але такое пастаянства толькі спачатку выклікае замілаванне, а потым амаль непазбежна – перанасычэнне і раздражненне. Натуральна, у вёсцы таксама можна знайсці і свежы сюжэт, і не зацяганыя кадры, бо дакументалістыка – гэта не паставіць камеру ды пайсці курыць, але актыўная праца па даследаванні рэальнасці. Занадта часта ў дачыненні да самых розных дакументальных стужак пішуць, што яны зробленыя «метадам назірання», на самай жа справе большасць з іх – зусім не сінема верытэ, і калі ў кадры паўхвіліны варкоча той самы пярэсты кот, то лепш бы яму хоць неяк спрычыняцца да агульнай задумы.

Андрэй Куціла падчас здымак фільма

Андрэй Куціла падчас здымак фільма

Андрэй Куціла паспеў аддаць даніну дажджавым кроплям у сваім нядаўнім фільме “Госці” (разам з іншымі стужкамі яго можна будзе паглядзець на анлайн-фестывалі BELARUSDOCS), і ўсё ж калі ён і не шукае нейкае новай эстэтыкі, тэматыка фільма (вясковы прытулак для жабракоў і людзей сталага веку) хоць і знаёма сацыяльна ангажаваная, але нетрывіяльная. Часам бывае ўражанне, што дзесьці Куціла «дае Аслюка», але гэты майстар дакументальнага кіно настолькі важны, што часам можна і прыдумаць ягоны ўплыў. Ва ўсялякім разе, можна смела сцвярджаць, што малады рэжысёр хоць і не працуе на «Летапісе», але працягвае традыцыі беларускай дакументалістыкі пераважна ў добрым, але часам і ў кепскім сэнсе. Нават такія «дзяжурныя» тэмы, як тэлеперадачы пра прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі (цыкл «Пераемнікі») у яго рэалізаваныя ўважліва і часцей за ўсё без злоўжывання ўласцівымі тэме клішэ.

still-1

Фільм “25” заслугоўвае ўвагі хаця б таму, што праекты такой амбітнасці даволі рэдкія: Андрэй Куціла абірае трох хлопцаў і дзвюх дзяўчат, што нарадзіліся разам з незалежнасцю Рэспублікі Беларусь, і спрабуе паказаць, чым і як яны жывуць. Мы, канечне, не бачым іх нараджэння, але ў фільм гледача ўводзяць кадры нараджэння дзіцяці з сапраўднай хронікі 1989–90-х гадоў, і метафарычнасць задумы робіцца яшчэ выразнейшай. Аднак Куціла не спяшаецца ставіць дыягназ грамадству (абраны тон даволі нейтральны, і ў рэжысёра атрымліваецца пазбегнуць фанабэрлівай паблажлівасці, даволі частай, калі адукаваныя творчыя людзі здымаюць кіно пра людзей «з народу»). Ідэя можа нагадаць серыял «Народжаныя ў СССР», але розніца прынцыповая: калі серыял Сяргея Мірашнічэнкі – гэта кінадаследаванне (невядома, кім стануць праз n-ю колькасць гадоў абраныя дзеці), то Андрэй Куціла выбіраў сваіх герояў амаль як выбіраюць персанажаў у гульнявым кіно. Мы маем інжынера з Баранавічаў, гастарбайтара з Гомеля, дзяўчыну-сірату ў разводзе і з дзецьмі, маладую маці і вясковую сям’ю. Відавочна, такі выбар наўрад ці прадстаўляе сярэднестатыстычнага беларуса (чытач можа пры жаданні спраўдзіць статыстыку), але даць усёабдымную карціну ў фармаце не сярэднеметражнага фільма было б праблематычна, дый задачы такой рэжысёр не ставіў. Сам аўтар гаворыць пра намер паказаць уласнае бачанне пакалення, зафіксаваць «мазкі жыцця», кіно ўсё ж не мусіць дубляваць працу Міністэрства статыстыкі і аналізу.

Вядома, любая, нават самая імпрэсіяністычная, стужка прадстаўляе пэўны мастацкі свет (у тым ліку ў выпадку дакументальнага фільма), які знаходзіцца ў пэўных стасунках з рэальнасцю. Глядач мае звычку ўспрымаць дакументальнае кіно як праўдзівы адбітак рэчаіснасці, а гулянявое – як фантазію, аднак пра аднаго і таго ж рэальнага чалавека розныя дакументалісты здымуць непадобныя фільмы. Дык вось тое, якімі ўявіў Андрэй Куціла пакаленне дваццаціпяцігадовых, выклікае шэраг пытанняў. У першую чаргу, не зусім зразумелыя жаночыя вобразы, бо Крысціна і Яна абедзве вызначаныя праз мацярынства; яны, імаверна, цікавяцца чымсьці акрамя дзяцей, але гэта застаецца за кадрам. Што гэта мусіць дэманстраваць: «натуральную» ролю жанчыны ці тое, што менавіта так яна найчасцей успрымаецца ў грамадстве? Хлопцы тым часам паказаныя больш рознабакова, мы бачым іх у розных сацыяльных сітуацыях. Што праўда, сітуацыі гэтыя паказваюць умоўна ключавыя моманты іх жыцця, у значнай ступені вызначаныя рэжысёрам яшчэ да пачатку здымак. Уявіце сабе ўласнае жыццё, што зводзілася б да найбольш тыповых сітуацыяў, у якія рэгулярна трапляюць усе людзі падобнага сацыяльнага становішча. Нядзіўна, што ад такой карціны можа скласціся даволі змрочнае ўражанне.

still-5

У гэтай пралічанасці – галоўны недахоп дыхтоўна зробленага фільма, бо нават калі сапраўднае жыццё і можна ў значнай ступені прадказаць, яно ніколі не зводзіцца да схемы «нараджэнне, вучоба, праца, шлюб, …, смерць». Можна выбраць пэўнага чалавека, папярэдне ўявіць ягонае жыццё і зняць у такіх вузкіх межах, каб ён выглядаў адпаведна плану, ды толькі гэта ўжо небяспечна блізка ад таго кшталту дакументалістыкі, якой займаўся Роберт Флаэрці. У тыповых абставінах, сярод шэрагу шэрых дзён, усе разыгрываюць вядомыя ролі, і выглядаюць больш абстрактнымі сацыяльнымі функцыямі, а не жывымі асобамі. Але ж чалавечае існаванне важнейшае за суплёт штодзённых узаемадзеянняў і за гісторыю, часткай якой яно можа стаць. На шчасце, часам у “25” можна адчуць ці прымроіць нешта падобнае: у песні «Мы ніколі не памром», якая стала лейтматывам фільма, у эпізодзе, дзе адна з дзяўчат супакойвае дзіця, што не хоча спаць. Дзіця глядзіць у акно на жыццё, што не было ўпісанае ў даволі жорсткую схему фільма, а маці кажа яму: «Пажадай добрай ночы машынцы, пажадай добрай ночы камп’ютару…» Хочацца дадаць: «Пажадай добрай ночы беларускаму кіно, і яно абудзіцца мацнейшым».

Максім Карпіцкі