Калі беларускаму дакументалісту няма пра што здымаць, ён «хаваецца ў бульбу». Таму наш дакументальны фільм так лёгка пазнаць: бабулі, коцікі і кроплі вады, што маляўніча падаюць са страхі вясковай хаты. Відаць, менавіта гэта азначае, што мы маем уласную школу кінематаграфіі. Не, у этнаграфічным кіно няма нічога дрэннага, але такое пастаянства толькі спачатку выклікае замілаванне, а потым амаль непазбежна – перанасычэнне і раздражненне. Натуральна, у вёсцы таксама можна знайсці і свежы сюжэт, і не зацяганыя кадры, бо дакументалістыка – гэта не паставіць камеру ды пайсці курыць, але актыўная праца па даследаванні рэальнасці. Занадта часта ў дачыненні да самых розных дакументальных стужак пішуць, што яны зробленыя «метадам назірання», на самай жа справе большасць з іх – зусім не сінема верытэ, і калі ў кадры паўхвіліны варкоча той самы пярэсты кот, то лепш бы яму хоць неяк спрычыняцца да агульнай задумы.
Андрэй Куціла падчас здымак фільма
Андрэй Куціла паспеў аддаць даніну дажджавым кроплям у сваім нядаўнім фільме “Госці” (разам з іншымі стужкамі яго можна будзе паглядзець на анлайн-фестывалі BELARUSDOCS), і ўсё ж калі ён і не шукае нейкае новай эстэтыкі, тэматыка фільма (вясковы прытулак для жабракоў і людзей сталага веку) хоць і знаёма сацыяльна ангажаваная, але нетрывіяльная. Часам бывае ўражанне, што дзесьці Куціла «дае Аслюка», але гэты майстар дакументальнага кіно настолькі важны, што часам можна і прыдумаць ягоны ўплыў. Ва ўсялякім разе, можна смела сцвярджаць, што малады рэжысёр хоць і не працуе на «Летапісе», але працягвае традыцыі беларускай дакументалістыкі пераважна ў добрым, але часам і ў кепскім сэнсе. Нават такія «дзяжурныя» тэмы, як тэлеперадачы пра прадстаўнікоў творчай інтэлігенцыі (цыкл «Пераемнікі») у яго рэалізаваныя ўважліва і часцей за ўсё без злоўжывання ўласцівымі тэме клішэ.
Фільм “25” заслугоўвае ўвагі хаця б таму, што праекты такой амбітнасці даволі рэдкія: Андрэй Куціла абірае трох хлопцаў і дзвюх дзяўчат, што нарадзіліся разам з незалежнасцю Рэспублікі Беларусь, і спрабуе паказаць, чым і як яны жывуць. Мы, канечне, не бачым іх нараджэння, але ў фільм гледача ўводзяць кадры нараджэння дзіцяці з сапраўднай хронікі 1989–90-х гадоў, і метафарычнасць задумы робіцца яшчэ выразнейшай. Аднак Куціла не спяшаецца ставіць дыягназ грамадству (абраны тон даволі нейтральны, і ў рэжысёра атрымліваецца пазбегнуць фанабэрлівай паблажлівасці, даволі частай, калі адукаваныя творчыя людзі здымаюць кіно пра людзей «з народу»). Ідэя можа нагадаць серыял «Народжаныя ў СССР», але розніца прынцыповая: калі серыял Сяргея Мірашнічэнкі – гэта кінадаследаванне (невядома, кім стануць праз n-ю колькасць гадоў абраныя дзеці), то Андрэй Куціла выбіраў сваіх герояў амаль як выбіраюць персанажаў у гульнявым кіно. Мы маем інжынера з Баранавічаў, гастарбайтара з Гомеля, дзяўчыну-сірату ў разводзе і з дзецьмі, маладую маці і вясковую сям’ю. Відавочна, такі выбар наўрад ці прадстаўляе сярэднестатыстычнага беларуса (чытач можа пры жаданні спраўдзіць статыстыку), але даць усёабдымную карціну ў фармаце не сярэднеметражнага фільма было б праблематычна, дый задачы такой рэжысёр не ставіў. Сам аўтар гаворыць пра намер паказаць уласнае бачанне пакалення, зафіксаваць «мазкі жыцця», кіно ўсё ж не мусіць дубляваць працу Міністэрства статыстыкі і аналізу.
Вядома, любая, нават самая імпрэсіяністычная, стужка прадстаўляе пэўны мастацкі свет (у тым ліку ў выпадку дакументальнага фільма), які знаходзіцца ў пэўных стасунках з рэальнасцю. Глядач мае звычку ўспрымаць дакументальнае кіно як праўдзівы адбітак рэчаіснасці, а гулянявое – як фантазію, аднак пра аднаго і таго ж рэальнага чалавека розныя дакументалісты здымуць непадобныя фільмы. Дык вось тое, якімі ўявіў Андрэй Куціла пакаленне дваццаціпяцігадовых, выклікае шэраг пытанняў. У першую чаргу, не зусім зразумелыя жаночыя вобразы, бо Крысціна і Яна абедзве вызначаныя праз мацярынства; яны, імаверна, цікавяцца чымсьці акрамя дзяцей, але гэта застаецца за кадрам. Што гэта мусіць дэманстраваць: «натуральную» ролю жанчыны ці тое, што менавіта так яна найчасцей успрымаецца ў грамадстве? Хлопцы тым часам паказаныя больш рознабакова, мы бачым іх у розных сацыяльных сітуацыях. Што праўда, сітуацыі гэтыя паказваюць умоўна ключавыя моманты іх жыцця, у значнай ступені вызначаныя рэжысёрам яшчэ да пачатку здымак. Уявіце сабе ўласнае жыццё, што зводзілася б да найбольш тыповых сітуацыяў, у якія рэгулярна трапляюць усе людзі падобнага сацыяльнага становішча. Нядзіўна, што ад такой карціны можа скласціся даволі змрочнае ўражанне.
У гэтай пралічанасці – галоўны недахоп дыхтоўна зробленага фільма, бо нават калі сапраўднае жыццё і можна ў значнай ступені прадказаць, яно ніколі не зводзіцца да схемы «нараджэнне, вучоба, праца, шлюб, …, смерць». Можна выбраць пэўнага чалавека, папярэдне ўявіць ягонае жыццё і зняць у такіх вузкіх межах, каб ён выглядаў адпаведна плану, ды толькі гэта ўжо небяспечна блізка ад таго кшталту дакументалістыкі, якой займаўся Роберт Флаэрці. У тыповых абставінах, сярод шэрагу шэрых дзён, усе разыгрываюць вядомыя ролі, і выглядаюць больш абстрактнымі сацыяльнымі функцыямі, а не жывымі асобамі. Але ж чалавечае існаванне важнейшае за суплёт штодзённых узаемадзеянняў і за гісторыю, часткай якой яно можа стаць. На шчасце, часам у “25” можна адчуць ці прымроіць нешта падобнае: у песні «Мы ніколі не памром», якая стала лейтматывам фільма, у эпізодзе, дзе адна з дзяўчат супакойвае дзіця, што не хоча спаць. Дзіця глядзіць у акно на жыццё, што не было ўпісанае ў даволі жорсткую схему фільма, а маці кажа яму: «Пажадай добрай ночы машынцы, пажадай добрай ночы камп’ютару…» Хочацца дадаць: «Пажадай добрай ночы беларускаму кіно, і яно абудзіцца мацнейшым».
Максім Карпіцкі
