Праект “Будзьма беларусамі!” “Маршрут беларускіх цмокаў” падышоў да фіналу. Сем тыдняў сем нашых экспертаў расказвалі пра самыя “цмачыныя” мясціны Беларусі. Агулам прапанавана 73 пункты (некаторыя паўтараюцца ў розных экспертаў), якія ахопліваюць усе вобласці Беларусі. Кідаецца ў вочы, што найчасцей эксперты называлі Палессе, Астравеччыну і Гомельшчыну.
(Звяртаем вашую ўвагу на тое, што змешчаная ніжэй мапа – з элементамі інтэрактыву. Яна звязаная з тэкстам, і вы маеце магчымасць клікаць па яе частках. Прыемнага прагляду!)
![](https://budzma.org/wp-content/uploads/2012/11/cmokiweb.jpg)
Што цяпер? Цяпер мы просім кожнага з вас абраць 7 пунктаў з 73, каб потым скласці з 12 самых папулярных мясцін маршрут беларускіх цмокаў. Памятайце, што за беларускага цмока трэба галасаваць сэрцам, а не розумам! Бо наш цмок — як планета Марс: калі вы яго не бачылі на свае вочы, гэта не значыць, што яго няма.
Калі маршрут будзе складзены, шукаць цмока паедзе каманда журналістаў. Калі выпрабаванне скончыцца паспяхова, з нашым маршрутам у руках выправіцца на пошукі цмока зможа кожны з вас! Дадамо ж да бусла і зубра яшчэ адзін турыстычны сімвал Беларусі — цмока!
Каб вам не гартаць другі раз усе сем матэрыялаў серыі, давайце каротка прыгадаем, якія “цмачыныя” месцы называў кожны з экспертаў. Нагадваем, што агулам вам трэба абраць 7 з іх. Для лягчэйшай арыентацыі мы склалі для вас інтэрактыўную мапу Беларусі, дзе пазначаныя ўсе гэтыя пункты. Наводзячы курсор на пункты мапы, можна хутка атрымаць інфармацыю, дзе які цмок жыве.
![Loading ... Loading ...](http://budzma.by/wp-content/plugins/wp-polls/images/loading.gif)
Першым экспертам была адзіная жанчына ў спісе — і таксама адзіная ў Беларусі жанчына — доктар тэалогіі і доктар філасофіі Ірына Дубянецкая. Спадарыня Ірына падышла да складання маршруту па-навуковаму: на падставе фальклору і ўласных экспедыцый падзяліла беларускіх цмокаў на 9 асноўных відаў і пералічыла, дзе якіх можна адшукаць. Атрымаўся такі спіс.
Валэйкішкі (Астравецкі раён). Цытата: “Тут жыў цмок, што бавіўся з вялікім каменем і не даваў людзям прайсці. І тады адзін разумны чалавек здагадаўся, што рабіць. Ён узяў барана, злупіў з яго скуру, заліў яе “смалою і серкай” і паставіў каля каменя. Цмок пабачыў барана, зубамі яго — цуп! Гарачая смала заліла яму глотку, цмок зароў і падох”.
Гара Замкоўка (Астравецкі раён). Цытата: “Свіння рыла-рыла і дарылася да падземных цмокаў”. На Астравеччыне ёсць гара Замкоўка, дзе “была дзірулёха”, куды “кінеш камень, і ён не стукае, а толькі по-о-отым стукане”.
Гальшаны (Ашмянскі раён). Цытата: “Такая гара з дзіркай была і проста пасярод Гальшанаў: “Кінеш пятак — а ён дзынь-дзынь-дзынь-дзынь”. Натуральна, у такіх “дзірулёхах” жыў цмок”.
Тураў (Жыткавіцкі раён). Цытата: “Гісторыя заснавання Турава таксама звязаная з цмокам. Тур быў князь альбо цмок — версіі розняцца. Факт у тым, што паводле дамовы князя і цмока яны дзеляць свет: князю — верхні, цмоку — ніжні”. (яшчэ)
Менск. Цытата: “Мы ўсе ведаем, што Менеск, які заснаваў Менск, быў млынаром. І млын, які ён пабудаваў на Менцы, малоў камяні. І ён на сваім млыне лётаў. Так што Менеск, цалкам магчыма, быў цмокам”. (яшчэ)
Крывазнакі (Вілейскі раён). Цытата: “На рацэ Вяллі быў засценак Крывазнакі — цяпер гэта вёска. Там рака робіць 9 петляў. Кажуць, цмок ставіў знакі на ўсіх паваротах, каб папярэдзіць людзей, якія плылі да Вілейкі, што там водмель ці вір”.
Гоцк (Салігорскі раён). Цытата: “Цмока-ахвяру звалі Гоц — у нас ёсць вёска Гоцк на Салігоршчыне. Людзі знайшлі дзіўную жывёліну, закавалі ў кайданкі — і па кладачках да пана павялі. Кайданкі па кладачках клацалі, казалі “гоц-гоц” — і ўсе патанулі, безумоўна. Разам з цмокам”.
Возера Свіцязь (Наваградскі раён). Цытата: “Што казаць, калі возера Свіцязь — на месцы горада, які сышоў пад ваду! Цмок такім чынам карае таго, хто робіць зло ў замку, царкве ці горадзе”. (яшчэ)
Багданаўка (Шчучынскі раён). Цытата: “У Шчучынскім раёне, у вёсцы Багданаўка, возера мералі вяроўкамі, а цмок адказваў: “Не мерай вяроўкаю, бо памераеш галоўкаю!..” І гэтае возера, безумоўна, не замярзае ў самыя лютыя маразы”.
Каменка (Уздзенскі раён). “У вёсцы Каменка на Уздзеншчыне людзі так і гавораць: за гэтым каменем хаваўся Вялес — і Пярун разбіў яго на дробныя каменьчыкі”.
(наверх)
Наш другі эксперт, мастацтвазнаўца Сяргей Харэўскі, мяркуе, што звычайна цмокі жывуць у Чорных азёрах, якіх у Беларусі ажно 26. І побач звычайна сустракаецца і Белае возера! Пункты атрымаліся такія.
Вуліца Сухая ў Мінску — Змеева гара. Цытата: “Гэта самае высокае месца ў Мінску — і цяпер тут лёгка ўгадваецца гара. Дык вось, раней яна называлася Змеевай, бо тут жыў цмок!”
(яшчэ)
Чорнае (і побач Белае) возера (Берасцейскі раён). Цытата: “І, што цікава, этнографы звязваюць паданні пра цмокаў з назвамі азёраў Чорных. Асабліва там, дзе побач з возерам Чорным ёсць возера Белае!”
Чорнае і Белае возера (Выганашчанскія азёры, Івацэвіцкі раён). Цытата: “Натуральна, з нячысцікамі звязваюць Выганашчанскія азёры, дзе таксама ёсць азёры Чорнае і Белае — і шмат адпаведных паданняў”.
Возера Спораўскае (мяжа Бярозаўскага і Драгічынскага раёнаў). Цытата: “Непадалёк ёсць возера Спораўскае, дзе таксама, як кажуць нашыя гумарныя спораўцы, якія ўсё жыццё мыюцца ў тым возеры, пры жаданні можна ўбачыць цмока!”
Чырвонае возера (Жыткавіцкі раён). Цытата: “Князь-возера, альбо Жыд-возера -— цяпер завецца Чырвоным. Народныя ўяўленні і паданні, апроч легенды пра Радзівілаву каханку (габрэйку з мястэчка Жыткавічы), сведчаць пра тое, што менавіта дзякуючы цмокам тая рамантычная гісторыя і скончылася…”
Возера Дракон (ці Дракона, Лепельскія азёры, Лепельскі раён). Цытата: “Паданні пра лепельскіх цмокаў добра вядомыя. Гэтыя паданні прыгадаў, напрыклад, Уладзімір Караткевіч у кнізе “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. Там ёсць возера, якое так і завецца — Дракон. Дарэчы, ні ў кога з суседзяў возера з такой назвай няма”.
Возера Кайман (Астравецкі раён). Цытата: “З Лепельшчыны павернем на Астравеччыну, дзе ёсць славутыя Саранчанскія азёры, адно з якіх завецца Кайман!”
Возера Балдук (Мядзельскі раён). Цытата: “Па-балцку гэта і азначае “нячысцік”. Тыя, хто там бываў, добра ведаюць, што гэта можа быць і не байка — надта часта і надта шмат з гэтага возера выводзяць розныя гісторыі пра цмокаў!”
Асвейскае возера (Верхнядзвінскі раён). Цытата: “Такім чынам, адна галава згубіцца недзе на Верхнядзвіншчыне — там, дзе велізарнае Асвейскае возера мяжуе з Латвіяй і Расіяй, дзе ёсць велізарны востраў, з якім таксама звязаныя казкі пра нейкіх цмокаў”.
Чорнае возера (Сенненскі раён). Цытата: “Другая галава, абмінуўшы возера Чорнае ў Сенненскім раёне, пакладзецца на Чорнае возера на Гарадоччыне, побач з возерам Езярышчам на самай мяжы з Расіяй”.
Чорнае возера (Гарадоцкі раён).
Возера Езярышча (Гарадоцкі раён).
Возера Чорнае (Расонскі раён). Цытата: “І трэцяя галава будзе ў нас у Расонскім раёне, дзе таксама ёсць возера Чорнае, у якім жыве, як кажуць людзі, нейкі цмок”.
(наверх)
Наш трэці эксперт, старшыня Таварыства аховы помнікаў Антон Астаповіч, вывеў сваю тэорыю пра “беларускі” след Змея Гарыныча і ягоную сувязь з паэтам Леанідам Дранько-Майсюком. Пункты маршрута выйшлі такія.
Лепельскае возера. Цытата: “Вельмі часта на гэтым возеры знікалі рыбакі — а потым на бераг возера цмокі выкідалі іх быццам напалову перакушаныя чаўны. Ад саміх рыбакоў не заставалася нічога. Таму з’явілася паданне, што іх паядае цмок”.
Ушаччына. Цытата: “А Ушаччына — гэта Быкаў, Барадулін, Броўка… Вось яны — цмокі! Хоць не магу сказаць напэўна…”
Давыд-Гарадок. Цытата: “Усе мы памятаем Змея Гарыныча. А чаму Гарыныч? Ды таму, што з рэчкі Гарынь, на якой стаіць Давыд-Гарадок! А ў нас ёсць цудоўны беларускі паэт Леанід Дранько-Майсюк, які нарадзіўся ў Давыд-Гарадку на рэчцы Гарынь! Я лічу Леаніда Дранько-Майсюка вось такім цудоўным рафінаваным беларускім цмокам!”
Чырвонае возера (Жыткавіцкі раён). Цытата: “Наколькі я памятаю, існавала паданне пра цмока, які жыве таксама ў Жыд-возеры Жыткавіцкага раёна. Іншая назва — Князь-возера, а цяпер яно называецца Чырвонае…”
Выганашчанскае возера (Івацэвіцкі раён). Цытата: “Ёсць паданні, што цмокі існавалі таксама ў Выганашчанскім возеры (Івацэвіцкі раён). Адным словам, чым бліжэй да Палесся — тым болей цмокаў!”
Віцебскі раён. Цытата: “Калі пачытаць Яна Баршчэўскага, то наш азёрны край, Паазер’е — Віцебшчына, Гарадоччына, Полаччына… Дык там не толькі цмокаў, там усякай нечысці ў азёрах хапае!” (яшчэ)
Возера Лочынскае (Асіповіцкі раён). Цытата: “У Асіповіцкім раёне ёсць лясное возера Лочынскае, такое кругленькае люстэрка вады — недзе метраў 500 у дыяметры. Адна бабуля казала мне, што яе бабуля апавядала, што там жыла “нейкая істота”. І нават нейкія гукі адтуль было чуваць…”
(наверх)
Наш чацверты эксперт, фатограф і ўладальнік турыстычнага выдавецтва “Рыф-тур” Сяргей Плыткевіч, цмока на свае вочы не бачыў. Таму проста пералічыў загадкавыя месцы, дзе мог бы жыць цмок.
Возера Ельня (Мёрскі раён). Цытата: “Ельня — гэта самае вялікае верхавое балота ў Еўропе. Мясцовыя жыхары кажуць, што каля гэтага вострава ёсць схаваны замак ці палац, які сышоў пад ваду… Дабрацца туды настолькі складана, асабліва летам, што цмоку, відаць, там жылося б цудоўна!”
Возера Расалай (заказнік “Казьяны”, Шумілінскі раён). Цытата: “Тут на балоце, наадварот, вельмі многа маленькіх азёр цікавых формаў.
Самае вялікае там возера — Расалай, дзе таксама “вельмі цікава і загадкава…”
Возера Струста, востраў Чайчын (Браслаўскі раён). Цытата: “А на тым востраве ёсць яшчэ адно ўнутранае возера! Яно хаваецца за расліннасцю — і да яго ўвогуле мала хто дабіраецца. Для цмока — найутульнейшае месца!..”
Палессе. Цытата: “Нездарма, кажуць, там бываў Герадот — і апісаў тут мора, якое цяпер умоўна завецца “мора Герадота”… Ёсць сведчанні, што ўся гэтыя нізіна сапраўды была залітая вадой. Таму калі і быць цмокам, то абавязкова на Палессі!..”
Белавежская пушча. Цытата: “А на балоце ў Белавежскай пушчы я пачаў раптам хадзіць па коле — і радыус склаў усяго метраў 200. Я не хачу сказаць, што там сядзеў цмок і мяне кружыў, але…”
Нацыянальны парк “Прыпяцкі”. Цытата: “У нацыянальным парку “Прыпяцкі” магла б быць рэзідэнцыя беларускага Цмока! Прычым каб турыстаў не падвозілі на аўтобусе да дзвярэй — а па-сапраўднаму, на чаўнах дабірацца!”
Альба (Нясвіжскі раён). Цытата: “Там і дасёння захавалася сетка з васьмі каналаў у выглядзе сонейка, закладзеная яшчэ Пане Каханку. У цэнтры “сонейка” — востраў, з усіх бакоў аточаны вадой. Некалі на ім стаяла вытанчаная альтанка Радзівілаў. Чароўнае месца!.. Мяркую, тут можа жыць толькі шляхетны цмок!”
Арэвічы (Хойніцкі раён). Цытата: “Я там нядаўна быў ужо ў прыцемках, побач могілкі, цені паўсюль… А як яшчэ сава пачала ўгукаць — ажно халадок па скуры ідзе. Прыдатнае месца для цмока!..”
Бабруйск. Цытата: “Габрэйскі цмок, безумоўна, жыве ў Бабруйску, татарскі — у Іўі, рускі — у стараверскай Ветцы, польскі
— у каралеўскай Горадні…”
(наверх)
Пяты эксперт, супрацоўнік Веткаўскага музея Андрэй Скідан, прызнаўся, што ён з цмокамі “ў някепскіх стасунках” і склаў маршрут выключна па тых мясцінах, у якіх упэўнены, — па роднай Гомельшчыне.
Чачэрск. Цытата: “Апроч круглай царквы (без вуглоў — каб адпужваць цмока) тут трэба паглядзець ратушу. Яна з такой драўлянай вежай, падобнай да галавы цмока. Але гэтая вежа якраз выкарыстоўвалася як каланча — каб назіраць, дзе цмок учыніў пажар”.
Гомель. Цытата: “Тут быў сакрэтны стратэгічны аб’ект — развадны мост праз Сож. Развадны — бо думалі, што цмок не здольны пералятаць, дык каб ад яго засцерагчыся”.
Добруш. Цытата: “У добрушскіх ліштвах сустракаецца вялікая колькасць цмачынай і вужынай сімволікі”.
Змееў курган (пад Добрушам). Цытата: “Пад Добрушам ёсць Змееў курган — гэта таксама ад таго, што шмат вужоў (а значыць, і цмокаў) у наваколлі…”
Ветка. Цытата: “У драўлянай архітэктуры Веткі таксама былі некалі ліштвы з цмокамі, і не проста так… “
Хальч (Веткаўскі раён). Цытата: “Не хачу анансаваць прысутнасць там цмокаў (хоць гэта і відавочна). Проста зазірніце, як будзеце мець час”.
Свяцілавічы (Веткаўскі раён). Цытата: “Назва Свяцілавічы — бо побач ёсць Свяцілішча (якое яшчэ завуць Чортава гара)… Нехта мяне спытае, чаго я звязваю тое Свяцілішча з цмокамі. Запярэчу: а ці ёсць падставы не звязваць?”
Будзішча (Чачэрскі раён). Цытата: “У вёсцы Будзішча ёсць перапілаваны камень, а таксама дзікая крыніца — вельмі маляўнічая, цяжка да яе дабрацца! Гэтую крыніцу таксама звязваюць з цмокам”.
Нясімкавічы (Чачэрскі раён). Цытата: “У Нясімкавічах цмачыны камень на могілках, непадалёк недапілаваны руднічны молат ляжыць…”
Рудня Нясімкавіцкая (Чачэрскі раён). Цытата: “Усіх козыраў адкрываць не буду, каб няшчырыя людзі не нашкодзілі, але раю зазірнуць таксама ў вёскі Рудня Нясімкавіцкая, Рудня Барталамееўская, Воласавічы…”
Рудня Барталамееўская (Чачэрскі раён).
(наверх)
Наш шосты эксперт Андрэй Барашка — кіраўнік турыстычнага парталу Holiday.by — падышоў да распрацоўкі маршруту беларускіх цмокаў з пункту гледжання маркетолага.
Заказнік “Сярэдняя Прыпяць” (Пінскі раён). Цытата: “Я не вынаходжу ровар — таму гляджу ў бок палескіх балотаў. Пачвара ёсць пачвара. Таму былое “мора Герадота” — ладнае для яе месца, тым больш яно мае пэўную гістарычную рэтраспектыву”.
Пінск. Цытата: “Хоць па-беларуску было б зрабіць помнік цмоку і церці яго “на шчасце”. І я б ставіў цмока дзе-небудзь у Пінску. Бо наўкол ёсць такія балоты, што цмок туды лёгка “ўпісваецца”!”
Браслаўскія азёры (Браслаўскі раён). Цытата: “Можна расказаць, што замерзлага цмока прынёс да нас ледавік… Тут лёд растаў, і гэты цмок ажыў у нашым возеры. Дзе і цяпер даволі добра сябе адчувае”.
Краснасельскі (Ваўкавыскі раён). Цытата: “Мясцовыя крэйдавыя кар’еры, якія цяпер не выкарыстоўваюцца і затопленыя вадой, — цудоўнае “цмачынае месца”. Вада там бірузовага колеру, глядзіцца проста казачна!”
(наверх)
Сёмы эксперт Андрэй Дыбоўскі — стваральнік унікальнай інтэрнэт-энцыклапедыі нашай архітэктуры “Глобус Беларусі” (www.globus.tut.by). Праграміст з адукацыі, спадар Андрэй расказваў не так пра цмокаў, як пра незвычайныя мясціны, якія варта было б наведаць.
Рака Няміга (Мінск). Цытата: “А таму як пячораў у нас няма, цмок, натуральна, абраў бы нашую падземную раку Нямігу, якую загналі ў трубы ў першай палове ХХ стагоддзя”.
Ружанскі палац Сапегаў (Пружанскі раён). Цытата: “Напэўна, гэта адзіная старая пабудова ў Беларусі, дзе я на свае вочы бачыў два падземныя паверхі. Ну а раз ужо ў нас прынята ўсялякія падзямеллі звязваць з таямнічасцю і загадкавасцю, чаму б нам не ўявіць, што беларускі цмок мог жыць менавіта там?”
Лешчынова, урочышча Страпішкі (Астравецкі раён). Цытата: “Там далёка наўкола няма людзей, царква стаіць практычна пасярод лесу. Не ведаю, чаму, але калі вы папрасілі скласці “маршрут беларускіх цмокаў”, мне адразу прыгадалася гэтае месца”.
Высокае (Камянецкі раён). Цытата: “Руіны брамы замка Сапегаў уздымаюцца над вадою, наўкол пагоркі параслі дрэвамі — месца вельмі маляўнічае. А калі ўжо мы пасялілі цмока ў падзямелле адной рэзідэнцыі Сапегаў, то ўявім, што перыядычна наш цмок завітваў і сюды”.
Навадзявяткавічы (Слонімскі раён). Цытата: “Некалі тут стаяў вялікі палац Слізняў. Як кажуць мясцовыя жыхары, яго знішчылі партызаны ў канцы вайны. Але ад палаца захаваліся падземныя хады — адзін нібыта да касцёла, другі — у панскі парк. Так што калі казаць пра таямнічыя падзямеллі, то гэты пункт мусіць трапіць у маршрут дакладна!”
Грушаўка (Ляхавіцкі раён). Цытата: “Там захавалася адна з самых маляўнічых у Беларусі пахавальняў. Векавыя дрэвы і агромністая пахавальня ў рэтраспектыўна-гатычным стылі робяць гэтае месца асабліва ўзнёслым. Не будзем сяліць нашага цмока ў саму пахавальню, але сядзець недзе побач у лесе і ахоўваць яе ён бы мог”.
Стайкі (Баранавіцкі раён). Цытата: “Гэтая сядзіба — прыклад нашай сённяшняй нядбайнасці. І такіх сядзібаў у нас сотні. Я не супраць, каб знайшліся людзі, якія “паселяць” туды цмока ці каго яшчэ. Калі гэта дапаможа ўратаваць нашыя помнікі архітэктуры — цудоўна!”
Парэчча (Пінскі раён). Цытата: “Для разнастайнасці маршруту паселім нашага ўяўнага цмока ў… самы вялікі нямецкі бліндаж часоў Першай сусветнай вайны! Бліндаж, нібыта, двухпавярховы — яшчэ адзін паверх ідзе пад зямлю і цяпер завалены смеццем”.
Возера Свіцязь (Наваградскі раён). Цытата: “Яно незвычайна прыгожае. Ды і Міцкевіч нездарма ўславіў яго ў сваёй паэме. Калі б я быў цмокам, то напэўна пасяліўся б менавіта тут!”
Юравічы (Калінкавіцкі раён). Цытата: “28 тысяч гадоў таму нашыя продкі арганізавалі тут адну з самых першых стаянак (паселішчаў) на тэрыторыі Беларусі. А косткі, біўні і нават зубы мамантаў можна пабачыць у мясцовым школьным музеі! Так што, калі цмока не знойдзеце, прынамсі гэта паглядзець вельмі цікава!”
Пустынкі (Мсціслаўскі раён). Цытата: “Паводле легенды, гэты манастыр заснаваў вялікі князь Альгерд у 1380 годзе. Сын Альгерда Лугвен аслеп, і нехта параіў яму прыйсці да цудадзейнай крыніцы ў гэтым месцы. Крыніца дзейнічае і цяпер”.
Рэчкі (пасёлак Першамайскі) (Веткаўскі раён). Цытата: “Гэтая сядзіба канца ХІХ стагоддзя трапіла ў Чарнобыльскую зону. Атмасфера там асаблівая, вельмі трывожная. Думаю, людзі з добрай фантазіяй могуць уявіць недзе там і цмока…”
Вялікая Сваротва (Баранавіцкі раён). Цытата: “Гэта адзіная ў Беларусі трохвугольная царква! Зразумела, што без цмокаў тут ніяк абысціся не магло! Яшчэ некалькі гадоў таму яна стаяла ў руінах і рабіла асабліва таямнічае ўражанне. Але цяпер святар аднавіў яе, дзякуй яму. Таму ў самім храме цмока ўжо дакладна няма, але наўкол пашукаць можаце!”
(наверх)
Шаноўныя чытачы! Абярыце 7 з 73 “цмачыных месцаў”!
Складзем маршрут беларускіх цмокаў разам!
Глеб Лабадзенка, для www.budzma.org
Фота аўтара