Для гарадскога чалавека з’ехаць у вёску, у мястэчка, на хутар – гэта прыкладна тое самае, што эміграцыя на іншы кантынент. Але з’язджаюць – з тым жа імпэтам, з якім раней імкнуліся ў горад. Чалавечыя прылівы і адлівы – і той, хто не трапляе ў гэты рытм, састарыцца першы.
Гарадскія людзі мусяць сачыць за мовай, за сабой, за навінамі і іх абнаўленнямі – і адзін за адным. Мо таму яны і рвуцца адсюль туды, дзе іншыя правілы? Пакуль не позна, пакуль яшчэ можна ўратавацца.
“…вось мне трыццаць тры, і я тут адзін, і мне гэта падабаецца”.
Здаецца, простыя словы – а насамрэч цэлая філасофія.
Так і Хрыстос мог сказаць. І Рабінзон Круза, і Чарлз Букоўскі, і чалавек з суседняга пад’езда, імя якога ты не ведаеш і, хутчэй за ўсё, не даведаешся ніколі. Тое, што табе трыццаць тры – гэта твае праблемы.
У беларускай літаратуры гэта сказаў Аляксандр І. Бацкель, чалавек зніадкуль, а дакладней, з-пад Нясвіжа, аўтар, апошняя кніжка якога пад назваю “Маёнтак Рыбы” і сама падобная да падворку нейкай сялібы – заходзіш і на першы погляд не бачыш нічога звычайнага: ну, трусы, ну, гародчык, ну, хата і дуб каля яе, а на дубе час пагойдвае палінялы гамак. А потым пачынаеш агледзіны – і бачыш гаспадара, ён сядзіць за сталом у садзе разам з чалавекам, падазрона падобным да цябе самога, і вядзе зь ім няспешныя размовы. Самы час падысці і прыслухацца – бо людзі сядзяць і гавораць пра сябе… а што можа быць больш цікавым, калі людзі гавораць пра сябе, думаючы, што яны адны?
Бо калі яны на самоце – яны гавораць праўду і не гуляюць у абагульненні.
Ці здольны ты гаварыць пра сябе, застаючыся сабой? Ці здольны жыць на ўласнай сялібе па-за прылівамі і адлівамі?
Жыццё ў мястэчку, у Маёнтку Рыбы – такое вось дзіўнае месца абраў сабе аўтар – гэта спроба нарэшце шчыра пагаварыць з сабой і разабрацца: я напраўду ёсць або я сабе гэта прыдумаў? У горадзе такія фокусы не праходзяць. Бацкель там жыў раней – і не вытрымаў. З’ехаў.
Шмат словаў для шчырасці не патрабуецца – каб самому сабе не надакучыць.
У анатацыі “Маёнтак” названы вітражнай прозай – і сапраўды, вельмі кароткія апавяданні-маналогі, прапанаваныя аўтарам, у выніку складваюцца ў нейкае падабенства вітражнага акна, праз якое заўжды цікава паглядзець на свет, калі ніхто не замінае. Бацкель гаворыць пра тое, чым ён жыве, ён то ўспамінае, то апісвае суседзяў, то дзеліцца ўражаннямі ад прачытанага. Яго героі – не толькі людзі, але і сабакі, ровары, шкарпэткі, расліны, хвіліны, адтуліны ў быцці, куды знікае час… І нават сама барада Аляксандра І. Бацкеля, якую завуць Патрык – зусім як сёлетняга нобелеўскага лаўрэата.
Пішучы “Маёнтак”, Бацкель мог бы панапрыдумляць кучу людзей, даць ім імёны, укласці ім у галовы банальныя думкі, уручыць кожнаму па ідэйцы і назваць гэта раманам – але, баюся, выйшла б як у гісторыі пра трусаў, якіх вырашыў разводзіць аўтар. Трусы выраслі да патрэбных памераў, і гаспадар паклікаў нейкага мужыка дапамагчы яму ў далікатнай справе трусанарыхтоўкі:
“…мужык прыйшоў, дастаў майго трусочка, шэранькага, …бнуў яго па галаве нейкім паленам, менавіта …бнуў! Потым гэты скуралуп нажом прайшоўся па лапках і хвосціку, падвесіў тушку дагары нагамі і амаль за хвіліну сцягнуў з яшчэ цёплага і, напэўна, жывога, скуру з поўсцю, нават з галавы яе зняў, пакінуўшы толькі павекі і скураны носік. Такі трус нагадвае мокрую котку… Я быў напаўжывы. Перад вачыма дагэтуль стаіць чырвоная заслона і чорны носік… Мужык сказаў, што гэтак рабілі заўсёды, што так трэба, каб поўсць лёгка адышла…”
Аднаго труса з гаспадара хапіла, астатніх ён выпускае на волю. Гэта кніжка пра слабасць, якой няма чаго саромецца – усё роўна ў Маёнтку ўсё навідавоку.
Не тое што ў горадзе.
Апошнім часам гэтага і чакаеш ад літаратуры – эфекту нявыдуманасці, які можа ўзнікнуць толькі калі гаворыш пра сябе і адмаўляешся ад права судзіць іншых – як і ад абавязку іх любіць. Нядаўна я сфармуляваў для сябе дыстанцыю, на якой твае пачуцці застаюцца жывымі, а не здаюцца такімі:
Любіць можна толькі тых, да каго ты ў стане дацягнуцца рукой або словам.
Бацкель пра такіх і піша. Часам цынічна, часам не вытрымліваючы ўзятага спакойнага тону, збіваючыся – але ніхто не скажа, што гэта кніжка пра тое, чаго ён не ведае. Можа, таму яна і выклікала жаданне дачытаць яе да канца.
Часам Бацкель піша не маналогі, а вершы. Такія, як гэты – іранічны і шчымлівы:
Ногі
У свеце ног удвая болей, чым людзей.
…У свеце існуе культ ног.
У свеце ёсць мужчыны, што пакланяюцца нагам.
У свеце ёсць жанчыны, якія пакланяюцца нагам.
…У свеце ёсць прыўкрасныя ногі Букоўскі, і гэта вядома толькі паводле ягоных слоў.
…У свеце шмат дзіцячых ног, пазногці на якіх ніколі не падразаліся…
І гэтак далей. Яго варта дачытаць да канца.
Галоўная праблема Бацкеля, мусіць, у тым, што часцяком ён піша, як гаворыць. Як ні дзіўна, гэта і ягоная перавага таксама. Выходзіць так натуральна, што часам ажно рэжа слых. Дадамо сюды неахайную рэдактуру – і перад намі самая натуральная кніжка з выдадзеных сёлета. Здаецца, аўтара гэта не бянтэжыць. У яго ёсць Маёнтак – а ў нас няма.
Тут, у Маёнтку, чалавека наведвае радасць першаадкрывальніцтва. І ў яго верыш – бо кожны з нас сам такі, сам сабе калумб. Гэта перашаадкрывальніцтва кніжак і людзей:
“у нашых мясцінах жыве дзядзька Рыгор, усе кажуць, што ён гей. Нармальны, як сусветны абсалют, дом у яго дагледжаны… газон падстрыгае. Як пан, карацей. Але ў чым цымус: ён за ўсё сваё жыццё не паспеў ажаніцца, і тры гады ў яго жыў мужчына. Дзядзька ўсім казаў, што гэта стрыечны брат, і першы час яму давалі веры…”
Адкрыццё сваіх страхаў – як чалавек, які спіць толькі з уключаным святлом, можа жыць адзін у Маёнтку?
Адкрыццё смакаў і іх спалучэнняў:
“Упершыню паспрабаваў прыгатаваць соўс з маладой кукурузы: італійцы маюць рацыю – неверагодна!..”
І далей пра ром з бярозавым сокам, імберац з мандарынамі і каньяком, цёмнае піва з зефірам. А на суседняй старонцы – гісторыя пра акторку Ф., якой нейкі апантаны прыхільнік гадамі падкідваў падарункі – кацянятаў. Котак у яе жытле зрабілася занадта шмат. Праз котак пачаліся праблемы. Выкінуць іх акторка не магла. І вось:
“аднойчы котак на ганку перасталі пакідаць, і спадарыня Ф. зразумела, што ў свеце яе больш ніхто не любіць”.
Аляксандр І. Бацкель любіць сябе, сабаку, сяброў і Любу. То бок усё жывое, што трапляе ў ягоны Маёнтак. Месца, якое можа зрабіцца чым заўгодна – замкам Сіняй Барады, аграсядзібай, вежай са слановай косткі і музеем успамінаў. Уваход туды вольны, запрашэнняў не трэба, максімум, чым рызыкуе чытач – не заспець гаспадара. Толькі дуб, і гамак пагойдваецца на галлі – толькі што тут нехта быў, і вуголле ў вогнішчы яшчэ цёплае…
