Савецкае кіно я люблю. Бо савецкае кіно… Вы толькі не расказвайце нікому, добра? Паабяцайце. За ленфільмаўскую экранізацыю Шэрлака Холмса горла перагрызу, маргалы выкалю і г.д. Пераглядзець “Сямнаццаць імгненняў вясны” і цяпер часам так хочацца, што моцы няма – хаця, здаецца, колькі разоў ужо глядзеў: дзесяць, дваццаць, трыццаць?.. Пам-па-па, тарам-пам-па-па… Атсюда к радному до-о-ому…

Савецкаму кіно, можа, часам і бракавала густу. Затое яно амаль заўжды мае смак. У маім выпадку гэта смак марозіва: белага, малочнага, цяпер такога не робяць. Марозіва з разлітым па ім вішнёвым сочывам. Прыгожа. Пад такое марозіва я ўпершыню пабачыў і ліванаўскага Холмса, і Штырліца, і процьму іншых герояў – не такіх запамінальных, але жывучых гадаў, над якімі не мае ўлады нават мой унутраны несмяротны гома антысаветыкус. Прыдуманы Святланай Алексіевіч “чырвоны чалавек” садзіцца побач з гэтай істотай, і яны разам зачаравана глядзяць у экран. На час прагляду – перамір’е. І адно марозіва на дваіх.

Але гэта сапраўды добрае савецкае кіно. Вельмі добрае і вельмі савецкае. Як і любое імперскае кіно, яно наіўнае і велічнае ў сваёй наіўнасці. Толькі вось што цікава: калі савецкае кіно ўспамінае пра свае ўскраіны, калі яно пачынае прэтэндаваць на тое, каб быць нацыянальным і ўсё такое – яно адразу страчвае і густ, і смак, і ўсю чароўнасць. Ёсць такія культавыя савецкія фільмы, з якімі ў аўтара гэтых радкоў неяк з самага пачатку не склалася. Можа, марозіва было не тое. А можа, ужо тады аўтара гэтых радкоў цяжка было падмануць.

“Белыя росы” 1983 года – кіно тыпова каланіяльнае. І пры гэтым – фільм амаль культавы. Наш унёсак у савецкую залу кінематаграфічнай славы. Чаму ім ганарыліся раней, збольшага зразумела, чаму цяпер – загадка. Кажуць, ён расказвае пра ўрбанізацыю на Беларусі ў познесавецкую эпоху. Кажуць, што ў ім людзі пазнавалі сябе, фільм гаварыў іх мовай пра іх праблемы. Кажуць, вінаваты яшчэ і зорны склад актораў. Кажуць, сцэнар моцны. Кіно для народа. Таму яго і памятаюць. А экранізацыю Караткевіча ці там “Чужой бацькаўшчыны” – не.

Разабрацца, чаму табе не падабаецца той ці іншы савецкі фільм, цяжка: гэта як правесці люстрацыю ў адной асобна ўзятай вёсцы. Чаму гэты, нягледзячы на ўсю наіўнасць і пошласць, выклікае замілаванне, а паглядзеўшы іншы, пры ўсёй прэтэнзіі на актуальнасць і сур’ёзнасць тэмаў, адчуваеш адно непрыняцце і раздражненне? Я яе і так і гэтак, гэтую фільму, са славамі і без слоў, як пяецца ў той песні Карачанцава – і ўсё роўна ў “Белых росах” ёсць нешта, што замінае іх палюбіць.

Так, гэта сапраўды фільм пра ўрбанізацыю. Але ці на Беларусі? Дарма што яго здымалі ў Горадні – беларускага там няма зусім. Калі не браць у разлік шыльду на будынку народнага суда з дзвюма памылкамі ў адным слове:

“Народны суд Гродзенскай області”.

Ну, яшчэ, можа, які-небудзь сентыментальны аматар нацысцкага фэнтэзі пабачыць у малітвах да сонца, якімі любіць займацца галоўны герой, адсылку да нашых неўміручых паганскіх традыцый. А так – усё. Пуста. Горадня і Беларусь у ім выглядаюць так, як маглі б выглядаць ускраіны нейкай расійскай глыбінкі. Тут, вядома, можна сказаць, што аўтары фільма на гэта і намякалі. Або што ў гэтым няма нічога злачыннага – фільм жа пра іншае, пра агульначалавечае. Усё так, ды не так. У ім нават трасянкі не чуваць.

Я гэты фільм шмат за што не люблю.

Вось за гэта, напрыклад. Бацька з сынам пра нявестку:

“Біть не пробовал? Попробуй, только без злості…”

Глядач замілавана ўсміхаецца. Вось яна, мудрасць народная. А чаму? Таму што:

“Бабе дзяцей нада. І мужыка”.

Хазяін і кіндэр. Меладрама з сівухі і бытавухі. Сядзі дома, вары боршч. Гэта народнае кіно. Зробленае так, каб народу падабалася. І народ, думку якога нарэшце пачулі, з удзячнасцю ўтаропіўся ў экран: “Эх, цяпер такіх фільмаў ужо не здымаюць…”

Здымаюць-здымаюць. Здаецца ж, недзе нават рэклама была. Працяг будзе. З дзвюма літарамі “с”.

Нагадаю, што галоўны герой у “Белых росах” – сімпатычны такі дзед гадоў так васьмідзесяці. Трохі закасцянелы, ясная рэч, у сваіх поглядах (а чаго хацець у такім веку), вясковец і кансерватар, але ў цэлым мудрэц і маладзец, міліцыя і паліцыя нораваў у адной асобе. Ведае, как нада, штоб было как у людзей. Але і гэты сівы дзядок – чалавек вой які няпросты. Мала таго, што ён сонцу моліцца (абы ў касцёл не хадзіў, падумала савецкая цэнзура) – ён у трох войнах удзельнічаў. З Будзённым у атаку хадзіў. Потым – у Карэліі. Ну, вы разумееце, што там за вайна была. А потым партызаніў… І на старасці гадоў мае сваю гісторыю свету ў галаве – трохі дзіўную для чалавека, які прайшоў тры вайны: пабыў чырвоным тэрарыстам, захопнікам у маскхалаце і лясным братам на маскоўскай службе.

А гісторыя дзеда Фядоса пра паходжанне назвы ягонай вёскі – займальная. Ён яе ў канцы расказвае. Што да чаго, чаму белыя і чаму росы. Памятаеце?

“Тогда одін із бояр, предатель, наверное, і говоріт… – пачынае дзед вучыць “маладое пакаленіе” гарадзенцаў асновам гісторыі і краязнаўства. –“Спаліть, говоріт, надо это село. Потому как ворогі нагрянут…”

“Спаліть” і “ворогі” – гэта, напэўна, такая даніна мясцоваму каларыту. Каб у Маскве прыемней глядзелася. Маладое пакаленне з трапяткой увагай слухае пра баяр. Якіх – не ўзяўся б патлумачыць ніводзін гісторык. Але куды гісторыкам да народнай мудрасці. Што ж там далей? А далей размова гаворыць сама за сябе, коцячыся па рэйках савецкага падручніка па гісторыі для 9 класа.

“…потому как ворогі нагрянут і будет нам от ніх предательство…”

“Ворогі-то у нас раньше какіе былі?”

“Ну кто ж іх знает. Іх тут перебывало дай бог”.

“Немцы, конечно. Хто ж ещё?” – уступае ў размову сусед Цімафей.

“От. Спаліть, говоріт, і нікакіх. Село-то раньше на граніце стояло. Оні, говоріт, ворогам дорогу будут к нашему княжеству показывать… А князь подумал і говоріт: нет, говоріт, меня эті люді не предадут. Потому как в этом селе жівут белые росы”.

“Чего? Какіе росы?”

“Ну раньше-то страну нашу как звалі?” – сярдуе дзед.

“Россія, — упэўнена адказваюць маладыя гарадзенцы. – Русь”.

“Ну, это потом”, — адказвае дзед. Вось зараз ён ім задасць перцу з імберцам і як пачне пра ВКЛ ды пра Вітаўта, што трымайся. Аднак вынік непрадказальны:

“Россія – это потом. А раньше – Рось. А людей звалі росамі. Белые – это значіт чістые, верные, своі…”

Дык гэта сапраўды кіно пра ўрбанізацыю, пра Беларусь? Ці пра тое, якімі нас хацелі бачыць баяры – не тыя, каторыя “прэдацелі”, а правільныя, тыя, якія з князем. Чыстымі хацелі бачыць. Вернымі. Сваімі. І трошачкі такімі дзікунамі, сонцапаклоннікамі. З народным судом “Гродзенскай області”. На якіх з якога боку ні паглядзіш – граніца, але кожнага разу чамусьці заходняя. Гасцёўня. Такая сабе “пріхожая”. У вялікай краіне, дзе ніколі не заходзіць сонца.

Альгерд Бахарэвіч для budzma.org