Калі мы прыйдзем да ўлады, нам будзе чым заняцца. Напрыклад, Мінск абавязкова афіцыйна зробіцца Менскам. А Пінск, адпаведна, Пенскам – бо чым ён горшы за сталіцу? Тую самую працэдуру давядзецца зрабіць з Верхнядзвінскам. І толькі да іншага Дзвінска, не верхняга, а проста так, рукі гістарычнай справядлівасці не дацягнуцца. Бо, па-першае, ён даўно ўжо не Дзвінск, а Даўгаўпілс, а па-другое, ён жа нібыта і не наш. Яшчэ па руках дадуць. Хаця беларусаў тут ажно сем адсоткаў насельніцтва і права на адну літару яны дакладна заслужылі.
Дынабург, Дзвінск, Даўгаўпілс: колькі можна? – скажуць на гэта мясцовыя жыхары, і рацыя будзе на іхным баку. Але гэта калі ты іх знойдзеш, тых жыхароў. Падарожнаму чалавеку, які завітаў сюды зімовым вечарам, адкрываецца бязлюдны і даволі непрыветны горад, па якім гуляюць вятры з замашкамі кішэнных злодзеяў і нябачныя трамваі развозяць няшчодра падсветленую вусціш. Кожны другі дзвінскі дом наводзіць на думкі пра каменданцкую гадзіну, якую ты, напэўна, парушыў і цяпер мусіш хавацца ад нейкага патруля. Але нават патруля нідзе не відаць. Міжволі робіцца ніякавата. Быццам гэты “буйны чыгуначны вузел”, як пішуць пра Даўгаўпілс даведнікі, накінулі табе на шыю і ціснуць, ціснуць…
Па рэйках уздоўж бясконцай Вакзальнай вуліцы грукочуць розныя грузы. Што там, у цыстэрнах? Мочаныя грузды? Грушавае чарніла? Русская грусть? Цёплай грубкай тлее ўдалечыні аўтазапраўка. Вакзал пусты, як вымя, горад вымер. Горад у шэрым мундзіры без знакаў адрозненняў. Чапляй любыя. Напрыклад, беларускія – калі чуў хаця б адным вухам пра яго гісторыю.
Галоўнае – памятаць: тут табе не Вільня. Нават калі будзеш пільны і абмінеш патруль. У Вільню – гэта ў іншы бок і па іншых справах.
Ад Мінска да Дзвінска – менш за трыста кіламетраў, якія аўтобус адольвае за сем гадзін. Даязджаеш, і такое адчуванне, што Дзвінск знаходзіцца ад беларускай мяжы яшчэ бліжэй за “крывіцкую Мекку”. Усё тут прасякнутае жывым беларускім духам… Ну, ці духам беларускай касметыкі з крамы “Беліта”, якая недалёка ад вакзала. Ужо нешта. А некалі было яшчэ больш.
Дзвінск – колішні гонар Віцебскай губерні. Горад, дзе Паўліна Мядзёлка выгульвала паўлінаў беларускага адраджэння. І гэтак далей. Менавіта ў Дзвінску ў канцы дзевятнаццатага стагоддзя нарадзіўся Саламон Міхоэлс – стылай зімовай раніцай сорак восьмага года яго труп знайшлі ў сумёце проста пасярод сталіцы Савецкай Беларусі. Тут жа, аказваецца, нарадзіўся вайсковы міністр Беларускай цэнтральнай рады, герой/калабарацыяніст (непатрэбнае закрэсліць) Кастусь Езавітаў – яго таксама забілі ў Мінску. Тут, як высветлілася, “Беларусьфільм”, пастрэльваючы цыгарэткі, здымаў кіно пра “гасударсцвенную граніцу” – адзін з улюбёных фільмаў дзяцінства. Сюды па Дзвіне ў васьмідзясятых гадах мінулага стагоддзя плылі чаўны з беларусамі і латышамі, што аб’ядналіся супраць будаўніцтва Даўгаўпілскай ГЭС. Тут… Тут чуваць мінскае рэха.
Адна з галоўных вуліц Даўгаўпілса, Рыжская, сапраўды прымусіла раптам прыгадаць родны горад. Бо, пэўне, так выглядаў бы галоўны мінскі праспект, калі б яго некалі не змыла вайной, а пазней дзе-нідзе і прышлымі “ваяцелямі”. Скрозь Даўгаўпілс праступае Мінск: нешта няўлоўна падобнае, міла-правінцыйнае, раманаўскіх яшчэ часоў, са старых фота, якія раптам увасобіліся ў рэальнасці. Тая самая вышыня, тая самая шырыня, тыя самыя абрысы дамоў і вокнаў, як на здымках Захар’еўскай вуліцы стогадовай даўніны. Тыя самыя выразы на тварах муроў і аканіцаў. Тое, што ў Мінску захавалася як фрагменты, аскепкі, кавалачкі – у Даўгаўпілсе стаіць сабе ў поўны рост, завешанае рэкламай.
Пад рэкламай ходзяць расійскамоўныя грамадзяне. Ці не-грамадзяне – па форме чэрапа не вызначыш, ці здалі яны экзамен на веданне адзінай дзяржаўнай. Здаецца, Даўгаўпілс – самы расійскі з латышскіх гарадоў. Латышскую мову за два дні пагружэння ў Дзвінск давялося пачуць хіба тройчы. Затое надпісы – як мае быць, па-латышску. Мусіць, калі мы прыйдзем да ўлады – у нас будзе нешта падобнае. Усё навокал будзе па-беларуску. Вялікімі друкаванымі літарамі і самымі разнастайнымі шрыфтамі. А расійская ўсё адно будзе чуваць у такіх вось бессаромных дзвінскіх прапорцыях. Расійскія жыхары Латвіі не пратэстуюць. Яны балююць, перакульваючы сталы ў рэстарацыях (ніхто так не турбуецца пра тое, каб падтрымліваць пра сябе стэрэатыпы, як расійскамоўныя жыхары Еўразвяза) і, здаецца, не надта зважаюць на расійскі кансулят, што кліча іх вяртацца на радзіму: у Бурацію, Сібір, на Камчатку і Магадан. Лепш пашпарт неграмадзяніна ў руцэ, чым расійскі арол у магаданскім небе.
Даўгаўпілс рады гасцям. А яшчэ ён рады еўра. На трыпціху “Нашыя грошы” жанчына разглядвае новую банкноту так, быццам толькі што знайшла яе на дарозе: з недаверам, які пакрысе перарастае ў непадробнае шчасце. Падарожны чалавек глядзіць на яе з зайздрасцю. Іхныя грошы. У падарожнага чалавека таксама ёсць пры сабе іхныя грошы. Няшмат. Роўна на адзін вечар.
Вось яшчэ састаў праехаў. На захад, на ўсход, на поўнач і поўдзень. Ружа дзвінскіх вятроў. Каля чыгункі стаіць кампанія гопнікаў. Ледзьве не першыя пабачаныя тут людзі. З аднаго боку яны. З іншага цягнік. Падарожныя людзі пасярэдзіне. Маўчанне. Вусціш. Цемра. Лішняя беларуская гадзіна падаецца лішняй гадзінай жыцця. Састаў паволі прапаўзае міма.
Не, ён не шэры, гэты горад. Ён як на карцінах Марка Ротка – мастаком яго называць не хочацца, хай будзе так: “класік амерыканскага абстракцыянізму” – і нікому не крыўдна, ні Ротку, ні мастацтву. Ротка таксама нарадзіўся ў Дзвінску. Потым бацькі ўгналі яго яшчэ хлопчыкам на прымусовыя работы ў ЗША, дзе неўзабаве прыйшлі да ўлады авангардысты. Для Роткі надышла ягоная зорная гадзіна. Ён здабыў сусветную вядомасць маляваннем малых і вялікіх прастакутнікаў рознага колеру – занятак, за які добра плацяць. Адзін з самых вядомых ягоных твораў называецца, калі не памыляюся, так: “Іржавае і сіняе”. Ці цёмна-сіняе? Магчыма, гэта і ёсць сапраўдныя колеры зімовага Даўгаўпілса. Неўсвядомлены ўспамін Роткі пра малую радзіму.
Іржава-сіні Даўгаўпілс – ідэальнае месца для забойства. На вуліцы з крумкачовай назвай Карклю стаяў чалавек і чакаў, пакуль праедзе цяжка нагружаны састаў. Састаў праехаў – а чалавека няма. Разрэзаны на чатыры часткі: ручкі-ножкі асобна, галава асобна, ён выправіўся ў дарогу – на захад, на ўсход, на поўдзень і поўнач: адначасова. Застаўся беларускі пашпарт, выкінуты ў кусты, і білет у Мінск, які вецер імгненна ўзняў на такую вышыню, што незнаёмая нават людзям, якія прыйшлі да ўлады. Засталося трошкі крыві. Засталася доўгая, як дваццатае стагоддзе, Вакзальная вуліца. Засталася Дзвіна ў лусцы вялізных жоўтых крыгаў. Засталася вусціш. Ніхто не будзе шукаць яго. Усе думалі, што ён паехаў у Вільню. Нават ён сам.
Альгерд Бахарэвіч