Конкурсы сцэнароў для фільмаў і спробы здымаць «патрыятычнае» кіно, заснаванне сада з дрэваў жыцця — помнікаў ахвярам генацыду беларускага народа, рэгулярная барацьба з экстрэмісцкімі кнігамі... Ці будзе ўсё гэта спрыяць стварэнню новай ідэалогіі беларускай дзяржавы і наколькі ўплывовай будзе тая ідэалогія? Ці можна ўвогуле стварыць жыццяздольную ідэалогію на загад? З якім дзесяцігоддзем у гісторыі СССР можна параўнаць сённяшні ўзровень рэпрэсій? Паразмаўлялі пра гэта з гісторыкам Аляксандрам Пашкевічам.
Нядаўна спіс «экстрэмісцкіх матэрыялаў» рашэннем суда па заяве пракуратуры Мінска папоўніўся «Выбранымі творамі» Вацлава Ластоўскага і «Выбранымі творамі» Алеся Петрашкевіча. Гаворка ідзе пра кнігі 1997 і 2017 года, выдадзеныя ў рамках праекта «Беларускі кнігазбор».
Аляксандр Пашкевіч. Фота з асабістага архіву
Гісторык Аляксандр Пашкевіч, кандыдат гістарычных навук, сябра нядаўна створанага Беларускага інстытута публічнай гісторыі, у інтэрв’ю Budzma.org гаворыць, што «логіку рашэнняў улады зразумець вельмі хацелася б, але, як правіла, грамадскасць даведваецца пра ўнясенне некага і нечага ў «экстрэмісцкія спісы» толькі з паведамленняў на сайце Міністэрства інфармацыі з самога гэтага спісу».
— А там вельмі ўсё лаканічна — толькі назва, дата ўнясення, якім судом і ўсё. Як правіла, мы не ведаем ні пастановы суда з яго аргументацыяй, ні нейкіх экспертных заключэнняў, каб можна было б хаця паспрабаваць зразумець, чаму менавіта такая доля спасцігла тое ці іншае выданне або канкрэтны сайт. Гэта робіцца пакуль што, як падаецца, дастаткова бессістэмна. Проста ёсць нейкія планы, да нейкіх устаноў даведзеныя, яны павінны з усіх сіл змагацца і выяўляць гэтыя «экстрэмісцкія» выданні — ну, яны і стараюцца гэтыя планы выконваць. Наколькі я разумею, павінен кожны тыдзень папаўняцца гэты спіс.
Сістэмы няма, проста бяруць тое, што патрапляецца. Калі глядзець, што ў тым спісе, то там могуць быць і нейкія маргінальныя, даўно закінутыя старонкі ў сацсетках, нейкія старонкі з увогуле бяскрыўдным кантэнтам без усялякай палітыкі.
Ёсць адчуванне, што ў рэжымных структур проста вычэрпваецца база, усё палітызаванае і больш-менш папулярнае даўно ўнесена ў той спіс, а загаду адмяніць гэтую практыку — няма. Таму і ўносяць усё, што толькі трапіць пад руку.
Што да выданняў, то тут логіку зразумець яшчэ цяжэй. З таго, што маем апошнім часам, прасочваецца толькі тэндэнцыя па творах Анатоля Тараса, адзін час было відаць, што канкрэтна на іх ідзе паляванне. З адносна апошніх кейсаў — чамусьці трапляюць пад раздачу тамы з серыі «Беларускі кнігазбор». Камусьці там, відаць, гэта серыя муляе вока і хтосьці лабіруе, каб менавіта гэтыя кніжкі прызнаваліся «экстрэмісцкімі». Чаму менавіта яны — зразумець немагчыма. Калі гаворка ідзе пра Наталлю Арсенневу ці Ларысу Геніюш, то тут іхнюю логіку можна яшчэ неяк патлумачыць, зразумела, чым яны не дагаджаюць прадстаўнікам рэжыму. Але вось чым Лідзія Арабей ці вось цяпер Алесь Петрашкевіч, дзеяч часоў БССР, — невытлумачальна. Можа быць, калісьці могуць высветліцца проста нейкія кур’ёзныя моманты па такіх рашэннях. Вядома, што ў гэты спіс часам уносяцца тыя выданні, якія былі заўважаны ў хатніх бібліятэках пры ператрусах у затрыманых людзей. То бок калі спатрэбіліся доказы «падрыўной дзейнасці», то можна аформіць кнігі ў якасці «экстрэмісцкіх матэрыялаў». Не выключаю, што такі рандомны падбор «экстрэмісцкіх» аўтараў можа тлумачыцца і гэтым. Прыкладам, стаялі ў кагосьці кнігі Тараса радком — іх забралі і абвясцілі. Сістэма ў бессістэмнасці.
Лагічнага, каб, прыкладам, бачылася праца адмысловай камісіі па выяўленні экстрэмізму, пакуль што не відаць. Выглядае на фармальныя дзеянні, скіраваныя перш за ўсё на тое, каб не згасаў агонь рэпрэсій. Ну і каб сеяўся страх у грамадстве, каб проста людзей запалохваць максімальна, каб людзі разумелі, што нічога дазволенага няма, нічога легальнага няма і ў любы момант нейкая кара можа абрынуцца на любога незразумела за што.
— Пры гэтым ёсць вуліцы Каліноўскага, помнік Ластоўскаму і г.д. Сапраўды, нейкую логіку знайсці цяжка...
— Яно можа і да вуліц з помнікамі дойдзе, калі так будзе працягвацца. Але менавіта сістэмнасці няма. Робіцца неяк кропкава — пра нешта ці некага ўспомнілі, узялі па гэтым ударылі, пасля пару месяцаў ціха, паўгода ціха, а пасля і па тым ударылі. Нейкі хаатычны механізм, які проста туды-сюды кідаецца. І мноства структур — фактычна няма ў нас цяпер устаноў, якія б не займаліся рэпрэсіямі ў той ці іншай ступені — якія «працу» паміж сабой абсалютна ніяк не ўзгадняюць, кожны на свой капыл, скажам так, праводзіць свае рэпрэсіі, галоўнае, каб быў колькасны вал, рабіць карцінку сваёй несупыннай «працы». Таму і адсюль яшчэ шмат супярэчнасцяў.
Пакуль ёсць толькі разуменне, што трэба біць па ўсяму, што дзесьці рухаецца, па кожнаму, хто высунуўся і г.д., а некаторыя, не выключаю, і зводзяць асабістыя рахункі праз гэту сітуацыю, можа быць, некага пакрыўдзіў некалі «Беларускі кнігазбор», а можа хтосьці быў у кепскіх адносінах з Алесем Петрашкевічам, ён памёр, але ж вось раптам з’явілася магчымасць даць капытом ужо пасля смерці і аб’явіць ягоную кніжку «экстрэмісцкай». Вось у Вадзіма Гігіна ідэфікс змагацца з Каліноўскім, а на іншых дзялянках не з такім энтузіазмам да гэтага ставяцца, ім гэта непрынцыпова, ім, можа быць, Лідзія Арабей не дагадзіла па нейкіх прычынах.
— Нядаўна знайшлася кніга Ларысы Геніюш і з яе аўтографам выдання 1942 году, якая захоўвалася ўсе гэтыя гады — і сталінскія, і ў адлігу, ды і ў 80-я гэта была «варожая» літаратура. Зараз ізноў панясём кнігі на падстрэшша? Назад у СССР?
— Ну, СССР гэта ж не была такая ўжо маналітная нязменная структура. Гэта залежала ад таго, якія часы, якія абставіны, якія правіцелі, груба кажучы, пры Сталіне за захоўванне такіх кніг можна было сесці, паехаць у лагер, пры хрушчоўскай адлізе пакаранне магло быць, але такое, больш, як кажуць, па мазгах паездзілі б, а ўжо ў больш познія часы зусім не каралі, каралі ўжо менавіта за антысавецкую агітацыю, калі ты яе праводзіў, калі ты рэальна з гэтым забароненым ішоў у народ. Мог быць і данос, выклікалі б на партсход (калі ў партыі), магчыма, дайшло б да гутаркі ў КДБ, але наўрад ці скончылася б зняволеннем. І цяпер, улічваючы яшчэ і вялікія наклады кнігазбораўскіх выданняў, не думаю, што ўсе, у каго яны ёсць, зараз кінуцца іх знішчаць. Ясна, што з бачнага месца прыбяруць у больш нябачнае. Але многае з гэтага будзе захоўвацца да лепшых часоў.
Сілавікі дзейнічаюць рандомна і няўзгоднена, не ведаюць і не памятаюць усіх пазіцый, якіх там процьма ўжо ў тым спісе. Няўжо ўчастковы міліцыянт будзе глядзець, ці стаяць на палічцы кнігі Арабей ці Петрашкевіча? Ды і шмат хто са службовых асоб — яны ж не ўсе зусім дурні — разумее, што гэта ніякі не экстрэмізм, што гэта на сёння палітыка такая. А ніхто ў экстрэмізм той жа Арабей і ва ўладзе не верыць. Не думаю, што і там ва ўсіх ёсць энтузіязм наконт пошуку такога экстрэмізму. Іншая справа, што калі чалавек патрапіў у «апрацоўку» па нейкай справе, то тут такія кнігі могуць стаць дадатковай прычынай, каб дачапіцца.
— Дык а паралелі з якімі дзесяцігоддзямі СССР вы б правялі?
— Хутчэй, сёння ў Беларусі падобнае ўсё ж на сталінскія часы. Людзі атрымоўваюць за іншадумства рэальныя тэрміны, проста за тое, што ў цябе нешта там знайшлі ў тэлефоне ці на кніжнай паліцы. І гэта робіцца падставай для таго, каб цябе рэальна пакараць, не проста на таварыскі суд выставіць, а падвесці пад крымінальную справу. То бок махавік рэпрэсій не ў пасіўным рэжыме існуе, ён актыўна працуе. Гэта якраз адзнака сталінскага часу, бо ў часы адлігі ці за Брэжневым за нейкую там балбатню пустую не саджалі, за патаемнае захоўванне таксама не саджалі, для гэтага трэба было ўжо сапраўды адкрытым ворагам быць.
Ад сталінскага часу адрознівае цяперашнюю Беларусь толькі тое, што ў адносінах да «палітычных» не ўжываецца вышэйшая мера пакарання, што яшчэ няма масавых расстрэлаў апанентаў. Але, на жаль, лукашэнкаўскі рэжым перайшоў ужо так шмат рубіконаў у сваім развіцці, што я не думаю, што гэта можна цалкам выключаць у пэўны час.
Тады ўвогуле наш беларускі час не будзе нічым адрознівацца ад савецкага сталінскага. Акрамя толькі адсутнасцю ідэалогіі.
Аляксандр Пашкевіч. Фота з асабістага архіву
— Вось якраз наконт ідэалогіі. У Беларусі плануецца паставіць цэлы сад з дрэваў жыцця — аднолькавых скульптур у кожным абласным горадзе. Гэта помнік ахвярам генацыду беларускага народу, які становіцца падмуркам, не менш, новай беларускай ідэалогіі, куратарам якой, як можна зразумець, становіцца Генпракуратура. Ці атрымаецца новая спроба стварыць новую беларускую ідэалогію?
Фота: Генпракуратуры
— Я не думаю, што гэта мае такую ўжо вялікую жыццяздольнасць. З гэтай сённяшняй сістэмай прымусу, калі ўсё адміністрацыйна насаджаецца, гэтыя пастаянныя лекцыі для дзяцей і дарослых ад пракуратуры... Гледзячы па раённых газетах, то толькі гэтым зараз пракуратура і займаецца — ездзіць па школах і працоўных калектывах з расказамі пра генацыд беларускага народа.
Мне здаецца, мёртванароджаная ідэалогія, якую яны спрабуюць стварыць, ніякім чынам не зможа пранікнуць у душы, сэрцы беларусаў і замацавацца там так надоўга, што яе пасля ніяк не выкараніш.
Бо гэта чыноўніцкая, скажам так, імітацыя дзейнасці, калі проста шасцярні круцяцца, каб ствараць добрую карцінку. Ды і каста прапагандыстаў і ідэолагаў наўрад ці свята верыць у тое, што прапаноўвае, наўрад ці гэтым жыве, думае днём і ноччу і на працы, і па-за службовымі кабінетамі. У гэтым адрозненне ад той самай камуністычнай сістэмы, якая, прынамсі на першых этапах свайго існавання, трапляла ў людзей. Яны верылі, што так гістарычна абумоўлена, што будзе фаза, калі капіталізм будзе знішчаны, што на змену прыйдзе камунізм, што ідзе будаўніцтва новай супольнасці, новага чалавека. Як і ў гітлераўскай Германіі людзі таксама верылі ў нацысцкія ідэі, у расавую перавагу, жыццёвую прастору і г.д. Адпаведна перакананыя людзі маглі запальваць гэтымі сваімі іскрамі другіх людзей. Калі чытаеш творы тых часоў, яшчэ якія мы праходзілі ў школах у 80-х, то яны сапраўды вельмі таленавітыя, шчырыя, іх аўтары верылі і натхняліся той ідэалогіяй. Нават у 80-я гады было цікава гэта чытаць. А цяпер...
Самае пераканаўчае ў мёртванароджанасці, гэта тое, што пра ўсё гэта не пішуць паэты, не пішуць пісьменнікі, не пішуць людзі ад душы. А калі хтосьці і спрабуе «на злобу дня», то бярэш пачытаць і адразу ж бачыш — гэта трэш, проста трэш. Аніякай крупінкі таленту, нават калі таленавіты чалавек паспрабуе пісаць на гэтыя тэмы — усё роўна атрымаецца трэш, бо гэта не жывое.
Гэта як ва ўсёй беларускай літаратуры няма аніводнага прымальнага па ўзроўні твора пра чырвона-зялёны сцяг БССР, бо ён бюракратычны, яго прыдумалі ў кабінетах чыноўнікі, зацвердзілі ў Маскве і павесілі ў Беларусі, аніякіх ні легенд за ім, ні гісторый, за яго кроў не праліваў ніхто, нічога такога не было — не запальвае.
Калі нядаўна казалі пра сцэнары для фільмаў пра 2020 год, то скардзіліся, што конкурс аб’яўлены — а сцэнароў няма. Відаць, нават за грошы нікога не натхняе. І пра генацыд тое ж. Ну можа, калі шчодра «пазалацяць ручку», то нешта там і здымуць, але глядзець на такое, вядома ж, ходзяць пад прымусам — школамі, факультэтамі, курсамі, рабочымі калектывамі. Але галоўнае ў справаздачах можна пісаць пра рэкордныя зборы. Ды і ў кніжках каторы год бестселер — «Генацыд беларускага народа» за аўтарствам генпракурора Шведа. Нібыта ўвесь народ на яе падсеў і скупляе наклады — а мы ж ведаем, як гэта робіцца. І ўсё такім чынам дзейнічае.
Народ відавочна не жыве гэтымі праблемамі. Нікога гэта не цікавіць. Ды і ўлада ж ломіцца ў адчыненыя дзверы.
Бо ніхто ж гэты генацыд ніколі не адмаўляў, не хаваў, няма тут сенсацыйнага раскрыцця адмыслова схаванай гісторыі. Усё, што немцы рабілі на тэрыторыі Беларусі ў час вайны, даўно прызнанае і даўно асуджанае ўсімі, няма тут апанентаў, ні ўнутраных, ні знешніх. І што ж вы нам даказваеце гэтай сваёй кампаніяй?
Нічога. Накачваюць народ нейкімі заклікамі, б’юць у бубны, б’юць у барабаны — а ў гэтых барабанах пустата. Вось і ўсё.
Таму калі адміністрацыйны каток спыніцца, калі здымуцца з парадку дня гэтыя планы, калі скажуць, што можна не рабіць гэтага ўсяго, то ўсё гэта імгненна згасне і ніякага заўважнага следу вялікага не пакіне проста таму, што гэта не кладзецца на душу, не адпавядае ўнутраным працэсам людзей, таму што гэта не тое, што актуальна, што патрэбна, не тое, з чым людзі звязваюць сваё жыццё на зямлі.
Нежывое не мае шанцаў ператварыцца ў нешта іншае. Любая жывая ідэалогія не ствараецца ў кабінетах. Яна грунтуецца на ўнутраных працэсах у грамадстве, яна запатрабаваная грамадствам. Тое, што прапаноўвае рэжым Лукашэнкі, не абапіраецца ні на якія народныя імпульсы, гэта проста спроба легітымізаваць сваё нязменнае валадаранне.
Кшталту «нас паклікала гісторыя, час выбраў нас, попел Клааса (вобраз з «Тыля Уленшпігеля», попел бацькі галоўнага героя не дае яму права спыніць барацьбу — рэд. Budzma.org) б’е дагэтуль у нашыя сэрцы і г.д., і калі мы пойдзем з улады, то генацыд чамусьці паўторыцца». Штучна і не кранае. На загад ідэалогію не створыш — так не працуе. Каб чымсьці жыць і кіравацца, трэба, каб гэта штосьці на жыццёвай глебе вырастала.
Рыгор Сапежынскі, budzma.org
