19–22 траўня ў Варшаве прайшоў Міжнародны кірмаш, на якім сучасная беларуская літаратура была прэзентаваная на сумесным стэндзе праектаў Books From Belarus i Litteraturresan (“Літаратурнае падарожжа” Беларусь – Швецыя). Books From Belarus – некамерцыйны праект, галоўная мэта якога – прадстаўленне сучаснай беларускай літаратуры ў іншых краінах. У гэтым годзе арганізатаркі праекта за асноўную мэту ўзялі паказаць менавіта жаночы твар беларускай літаратуры. Сярод аўтарак-удзельніц на кірмашы выступіла з прэзентацыяй сваёй творчасці Алена Брава. Прадстаўляем вашай увазе размову з вядомай беларускай аўтаркай.
Алена Брава нарадзілася ў 1966 годзе ў горадзе Барысаве на Міншчыне. У другой палове 1980-х з’ехала з мужам і дачкой на Кубу. З 1990 года жыве ў Барысаве, працавала журналісткай. Аўтарка кніг “Каменданцкі час для ластавак” (2004), “Рай даўно перанаселены” (2012), “Дараванне” (2013). Лаўрэатка незалежных літаратурных прэмій, міжнароднай прэміі Frаnс-Tіrеur USА – Sіlvеr Bullеt (2013), уваходзіла ў лонг-ліст (2013) і шорт-ліст (2014) літаратурнай прэміі Ежы Гедройца. Творы перакладаліся на рускую і нямецкую мовы.
“Маё цела – частка таго свету, ад якога я хацела б залежаць як мага меней”, – лічыць гераіня аповесці “Рай даўно перанаселены”
Я добра ўяўляю сабе шляхі, якімі ідзе беларуская жанчына, ведаю пасткі, якія яе чакаюць. Крытыкі часам адзначаюць, што я пішу паводле фемінісцкіх дактрын. Гэта не так – я ніколі не імкнулася наўмысна ствараць постструктуралісцкія тэксты. Мае погляды фармаваліся ў выніку майго ўласнага спасціжэння свету, бо пісьменніцтва – той шлях, які пракладаеш сама. Ва ўсім, што я напісала – ад аповесці “Каменданцкі час для ластавак” да зборніка “Рай даўно перанаселены”, – выявілася, лічу, падсвядомае змаганне з шаблонамі і рытуаламі, якія створаныя грамадствам для жанчын.
“Маё цела – частка таго свету, ад якога я хацела б залежаць як мага меней”, – лічыць гераіня аповесці “Рай даўно перанаселены”. Сапраўды, соцыум жорстка размяркоўвае ролі, адводзіць кожнаму полу сваё “месца”; ён імкнецца кантраляваць жыццё мужчыны таксама, але жанчына ўсё ж у большай ступені дэтэрмінаваная як біялагічна, так і сацыяльна. Галоўная тэма маіх кніг – супраціўленне таму, што адбірае ў чалавека свабоду, нішчыць яго індывідуальнасць. Супраціўленне “вялікай стандартызацыі”.
Найлепшыя гераіні маіх твораў мараць пра тое, каб стаць “свабоднай, як ластаўка”. Але не заўсёды ведаюць, як гэтага дасягнуць. Лічу, жанчына, па-першае, павінная ўсвядоміць сябе асобай, а не “целам”, якое спраўна выконвае яму прадпісанае. Асобай, якая мае права на аўтаномію і ўласнае жыццё, на самаразвіццё, творчыя памкненні.
Большасць стэрэатыпаў, якія замінаюць жанчынам быць свабоднымі і шчаслівымі, ідуць ад выхавання. Як выхоўваюцца ў нас дзяўчынкі? Ты павінная быць паслухмянай, “харошай дзевачкай”, сядзі ціхенька, не высоўвайся, ні ў якім разе не паказвай, што ты разумнейшая за мужчыну, а то замуж не возьмуць. Калі занадта разумная – трэба прыхаваць гэта, схлусіць і г.д. А яшчэ вялікую шкоду жанчыне прыносіць маскульт – усе гэтыя саладжавыя песенькі пра каханне, яны проста замбіруюць. Увогуле, на маю думку, выхаванне на ўзорах рамантычнай літаратуры, якая паэтызуе “вялікае каханне” як адзінае наканаванне жанчыны ў свеце, – вельмі шкодная рэч. У выніку ўсяго гэтага мы атрымліваем інфантыльную істоту, якая сябе самастойнай асобай не ўсведамляе. Галоўнае, запраграмаванае яе памкненне – завалодаць мужчынам, утрымаць яго і набыць такім чынам сацыяльную “паўнавартаснасць”. Псіхалагічная залежнасць ад мужчыны – гэта дыягназ. У маім рамане “Менада і яе сатыры” паказаная такая залежнасць на прыкладзе галоўнай гераіні. Юля – ахвяра выхавання на ўзорах кніжнай “узнёсласці”, бо менавіта ў кнігі, у вобразы кахання прыдуманых герояў вымушаная была яна ўцякаць ад жахаў жыцця ў няпоўнай правінцыйнай сям’і. Юля шукае свайго мужчыну, сваё вялікае каханне, праходзіць сем пякельных колаў жарсці з сямю каханкамі і ў фінале аказваецца ў ложку з самым першым, найбольш брутальным. Толькі тады ў яе расплюшчваюцца вочы, але позна нешта мяняць, жыццё прайшло.
Вы пытаецеся, якое маё стаўленне да абортаў. Ведаеце, я поўнасцю падтрымліваю права жанчыны на валоданне сваім жыццём і, адпаведна, сваім целам. Безумоўна, жанчына мае права на аборт, але я не заклікаю да яго. Я лічу правільнай спланаваную, жаданую цяжарнасць. Аборт, калі ён здарыцца, мусіць быць бяспечным, прафесійным і рэдкім, то бок з’явай выключнай, а не метадам кантрацэпцыі. Рэч у тым, што жанчыну на аборт у Беларусі вельмі часта штурхае сацыяльная неўладкаванасць, мужчынская безадказнасць і цэлы шэраг прычын эканамічнага характару. Вось афіцыйная статыстыка: у Беларусі каля 20% сем’яў з дзецьмі – няпоўныя, з ліку сем’яў з дзецьмі-інвалідамі няпоўная кожная 3-я! То бок далёка не кожны мужчына адчувае сябе ў стане стаць бацькам дзіцяці-інваліда, калі раптам такі народзіцца. Сярод няпоўных сем’яў толькі 1,4%, дзе дзяцей выхоўвае бацька. Бо дзеці – гэта, вядома ж, “жаночая справа”. Маючы перад сабой такія рызыкі, жанчына павінная мець і права ўзважыць сваю гатоўнасць да іх. І вырашыць, ці ў стане яна менавіта цяпер, у гэты перыяд свайго жыцця, даць дзіцяці паўнавартаснае дзяцінства. Калі цяжарнасць будзе планавацца, няшчасных жанчын будзе менш. А няшчасная, фрустраваная маці не ў стане выхаваць шчаслівага, гарманічнага чалавека. Пра гэта я кажу ў сваіх кнігах.
Вядомы стэрэатып у адносінах да жаночай творчасці, вельмі распаўсюджаны ў нашым грамадстве, звязаны з тым, што ад жанчыны-аўтаркі чакаюць саладжавых казачак ці, прынамсі, рамантычнай узнёсласці, а не сацыяльнага крытыцызму і, крый божа, сарказму. Але, на шчасце, беларускія пісьменніцы ўсё часцей выходзяць з-пад кантролю соцыуму, і найяскравейшы прыклад таму – творчасць нобелеўскай лаўрэаткі Святланы Алексіевіч.
Я часта чую папрокі ў змрочнасці фарбаў, у адсутнасці хэпі-эндаў у маіх творах. І звычайна кажу на гэта, што салодкая вата і папкорн – не мой профіль. Пісьменнік, мужчына ён ці жанчына, калі ён сумленны чалавек, мусіць разбіваць тыповыя ілюзіі, расказваць праўду, разбіваць крывыя люстэркі, змагацца са стэрэатыпамі ды ілжывымі рытуаламі. На жаль, да такога кшталту літаратуры многія з беларускіх чытачоў не гатовыя.
У гэтым сэнсе паказальная рэакцыя на мой раман “Менада і яе сатыры”. Раман быў першапачаткова надрукаваны ў часопісе “Маладосць”, чытачы і крытыкі адразу падзяліліся на шчырых яго прыхільнікаў і злосных ненавіснікаў. Было вельмі шмат тэлефанаванняў, раманам захапляліся, некаторыя жанчыны нават пыталіся, адкуль я даведалася пра іхны лёс і так пераканаўча апісала. Аднак было і дастаткова негатыву. Прыкладам, чытачка, якая прадставілася настаўніцай-пенсіянеркай, сказала мне: “Пакіньце мне мае ілюзіі, мне непатрэбная вашая “тьма низких истин”. У вышэйшыя інстанцыі і ў рэдакцыю часопіса “Маладосць” быў тады накіраваны ліст за подпісам жанчыны з грубымі абразамі ў адрас аўтаркі рамана. Усё скончылася тым, што гатовую вёрстку кнігі, якая першапачаткова мелася выйсці ў дзяржаўным выдавецтве “Мастацкая літаратура”, проста знішчылі, не пусцілі ў друк. Я звярталася ў Саюз пісьменнікаў Беларусі з просьбай абараніць кнігу, але ніхто не дапамог. Раман выйшаў пазней ў незалежным выдавецтве “Галіяфы”, а яго пераклад – у выдавецтве “Franc-Tireur USA” і разам з іншымі маімі кнігамі, што выйшлі ў ЗША, уганараваны міжнароднай літаратурнай прэміяй “Сярэбраная куля”.
…У мяне неяк браў інтэрв’ю адзін беларускі пісьменнік і пачаў сваё пытанне са слоў: “Алена, проза – гэта цяжкі мужчынскі занятак…” Я не пагадзілася з тым, што занятак – мужчынскі, проста так у нас традыцыйна лічылася. А з тым, што цяжкі, цалкам згодная. Пішу пра тое, што баліць. Спачатку ты знаходзішся ў эпіцэнтры болю, потым “выцягваеш” у твор тое, што ў сэрцы. Іронія і скептыцызм – зусім не сведчанне адсутнасці аўтарскай эмоцыі; хутчэй спроба знізіць болевы парог, каб зрабіць акт творчасці ўвогуле магчымым. І, канечне, рэакцыя на перакормленасць пафасам савецкай эпохі.
Жанчыны-пісьменніцы на Беларусі дагэтуль вымушаныя даказваць, што яны вартыя таго, каб да іх ставіліся ўсур’ёз, а іх творчасць нічым не горшая за мужчынскую. Беларускія аўтаркі выпрацоўваюць свае спосабы маўлення, шукаюць свой арыгінальны стыль, пішуць сваё цела і душу, пазбаўляюцца страхаў ды комплексаў, набываюць свабоду праз слова. І слова гэтае – менавіта беларускае. Гэта мова нашага народа, на якой сёння размаўляе не надта вялікая частка гэтага народа – у асноўным тыя, хто разумее: без сваёй мовы няма нацыі, няма еўрапейскай краіны Беларусь. Але, паўтаруся, гэтых людзей не так ужо і шмат. Мы выбіраем гэтую мову для сваёй творчасці, памяншаючы такім чынам патэнцыйную колькасць чытачоў, але гэта наш свабодны выбар. Для часткі грамадства, якая захрасла ў стэрэатыпнасці мыслення, мы – двойчы аўтсайдаркі: таму, што жанчыны, і таму, што пішам па-беларуску. Але хто, калі не мы, дапаможа нашым сёстрам залюдніць тую terra incognita свайго “я”, дзе дагэтуль хаваюцца пачвары? Тую частку душы, якая была ў нас гвалтоўна адабраная?
Жанчыны-пісьменніцы пішуць на розныя тэмы. Гэта пошукі сябе – свайго месца ў свеце, адрознага ад навязанага нам з маленства ў выніку хібаў выхавання ў савецкім і постсавецкім грамадстве. Гэта абуджэнне жаночай сэксуальнасці, цялеснасці. Але асобная і вельмі балючая тэма – прынамсі, для мяне – гэта змаганне жанчыны за права быць творцай. Змаганне няпростае, бо жанчына, якая піша, мусіць весці барацьбу “на два фронты”: супраць унутраных забаронаў і стэрэатыпаў грамадства, якое ахвотна прызнае за ёй права на мацярынства, а калі яна ўжо мае дзіця, жорстка абмяжоўвае поле яе актыўнасці пераважна сямейным. Найгоршае, што ў гэтай барацьбе жанчына-пісьменніца далёка не заўсёды можа абаперціся на падтрымку блізкіх.
Увогуле, у сённяшняй Беларусі пісьменніцтва зведзенае да ўзроўню “хобі”. Пісьменнік піша, як правіла, у “вольны ад асноўнай працы час” (больш цынічны выраз у дачыненні да пісьменніцкай творчасці цяжка прыдумаць). Такім чынам, занятак літаратурай ператвараецца ў падзвіжніцтва. Парадокс у тым, што канчатковы прадукт, які пісьменнік стварае ўночы, ахвяруючы выходнымі і адпачынкамі, стварае быццам “для сябе”, становіцца ў выніку з’явай грамадскай, з’явай нацыянальнай культуры. І калі мужчына-пісьменнік яшчэ можа даць рады гэтай сітуацыі, то жанчыне асабліва няпроста хаця б з тае прычыны, што раздзяленне працы ў беларускай сям’і застаецца па-ранейшаму патрыярхальным, а дзеці лічацца “жаночай справай”. Жанчына-пісьменніца-маці вымушаная раздзірацца паміж неабходнасцю выжыць фізічна (разам з дзіцем) і галоўнай справай свайго жыцця. Так ці інакш, ідзеш на кампраміс. Творца асуджаны на самоту па самой сваёй сутнасці, аднак жанчыне значна цяжэй, чым мужчыну, адваяваць права на дыстанцыю ад сваіх блізкіх, а без гэтай дыстанцыі пісьменніка няма.
Аляксандра Дварэцкая
