Пра маладыя гады і акалічнасці дэбюту вядомай пісьменніцы Элізы Ажэшкі піша на budzma.by Святлана Воцінава
Яе асабістыя юбілеі і юбілеі яе пісьменніцкага дэбюту супадаюць шчасліва і знакава — месяц у месяц, і значыць, сёлетні чэрвень патрабуе адзначыць не толькі 180-годдзе нашай першай намінанткі (ды яшчэ двойчы) на Нобелеўку, але і 155-годдзе з дня з’яўлення ў прэсе яе друкаванага прозвішча. Гэта яна сама так пісала: «Кінулася ў вочы маё друкаванае прозвішча».
У 1866 годзе, вясной, жывучы яшчэ не ў Гродне, а ў Мількаўшчыне (жывучы там самотна: кампанію стваралі толькі прыслуга (вядома, што адна са служанак называлася Стэфкай) ды шэры кот (вельмі, трэба дадаць, нахабны)), яна раптам успомніла адзін сумны выпадак, які здарыўся ў ваколіцах Людвінава, сядзібы Ажэшкаў, яшчэ да таго як яна ў ёй пасялілася ў якасці юнай жонкі Пятра. Успомніла — і запісала. Атрымаўся кароткі, на некалькі старонак, абразок. Пад назвай «Малюнак з галодных гадоў» быў ён старанна перапісаны (наколькі гэта магчыма, калі кот увесь час спрабуе дурэць з пяром) і высланы «да друку» ў «Тыднёвік ілюстраваны». Праз некалькі тыдняў (было гэта ў красавіцкі дзень, 21-га), вярнуўшыся з нейкай паездкі, 24-гадовая Эліза ўбачыла на сваім стале (старым — за ім працаваў яшчэ бацька, за ім і памёр, калі Зюні было два гадкі) стосік прэсы, прынесенай з блізкай паштовай станцыі (сядзібны дом стаяў акурат пры ёй, і тупат паштовых коней ды бразгат паштовых званочкаў былі літаральна фонам жыцця), і ў гэтым стосіку, праглядаючы яго даволі няўважліва, абы-як (бо не спадзявалася так ужо хутка атрымаць адказ на свой ліст у рэдакцыю), раптоўна, як гэта бывае, «кінулася ў вочы маё друкаванае прозвішча».
Не было гэта прозвішчам насамрэч. У правай калонцы, пад маляваным дзядзечкам, што сядзіць пры закіданым кнігамі стале, значылася: «Пані Элізе А.» («Pani Elizie О.», калі ўжо дакладна).
«Пані Элізе А. за цудоўны "Малюнак з галодных гадоў", поўны шчымлівай паэзіі і прастаты, выказваем сардэчную падзяку. Просім выслаць паштовы адрас для далейшых стасункаў». Вось літаральна і ўсё. Але ва ўспамінах пісьменніцы гэта набыло памер значна большы: было там і «заахвочванне да пісьменніцкай працы і просьба высылаць усё, што напішацца». Такая ўжо ўласцівасць памяці на найважнейшыя моманты ў жыцці. Для Элізы Ажэшкі надышоў тады такі момант: «Да майго берага падплыла лодка, на якой мне належала плыць над глыбінямі і прорвамі ракі пад назвай жыццё; над самотнай маёй галавой Бог усталёўваў шчыт і запальваў зорку».
Старонка газеты з тым самым дзядзечкам і тым самым пасланнем Элізе А.
Можна сказаць іначай: у той дзень, калі маладая Эліза Ажэшка, седзячы за бацькавым сталом, пастанавіла заняцца пісьменніцтвам, пачалася для яе новая доля — ужо не сірочая. І пацягнулася, асвечаная бацькоўскім дабраславеннем, яе дарога ў вялікі свет. Увесь час па гэтай дарозе з ёю разам — то поплеч, то клапатліва апераджаючы, то прадбачліва адступаючы, а то беручы незаўважна на рукі — крочыў бацька, пан Бенедыкт. Часам, памёршы, можна толькі ўзмацніць прысутнасць сваю на зямлі. Для Элізы Ажэшкі бацька, якога яна, можна сказаць, і не ведала, быў тым, хто запаліў для яе тую зорку — ад лямпы, што стаяла на стале.
«... здаецца мне, што было гэта так нядаўна!..»
Гэта ўжо Людвік Еніке (прыняты Ажэшкай за ўцялесненага таго самага дзядзечку) успамінае: «... здаецца мне, што было гэта так нядаўна!.. Сярод мноства лістоў, што з кожнай поштай прыходзілі ў рэдакцыю "Тыднёвіка ілюстраванага", якой я ў той час кіраваў, атрымаў я ў першыя дні чэрвеня 1866 года адзін рэкамендаваны. Почырк выразны, арыгінальны, нечым падобны на почырк Матэйкі. Графолагу ён мог бы сказаць пра характар — вынослівы і энергічны».
Людвік Еніке, вядомы варшаўскі публіцыст нямецкага паходжання, 48-гадовы на той час, шчуплы, высакалобы, з інтэлігентнай маршчынай паміж бровамі, стаў для Элізы Ажэшкі літаратурным хросным. На яе нясмелую просьбу ацаніць і надрукаваць абразок, «калі друку варты», ён адпісаў вельмі сардэчна і не толькі пахваліў, але і заахвоціў пісаць далей (вось адкуль тыя словы, якія Ажэшка прыводзіла нібы з газеты). Былі ў гэтым творы «пачуцці, шчырасць перакананняў, жывыя і яркія вобразы» — іншымі словамі, «задаткі незвычайнага таленту, яшчэ не ўпэўненага ў сабе, яшчэ трохі шаблоннага, але, як бы там ні было, шматабяцальнага».
Людвік Еніке
Еніке надрукаваў абразок у двух нумарах — за 23 і 30 чэрвеня. Успамінаючы гэта праз чвэрць стагоддзя, у артыкуле да юбілею творчасці колішняй пані Элізы А., ён адзначае арыгінальнасць той формы — аповед пра пакуты простага люду пададзены быў праз зварот да паноў і паняў, якія са сваіх бліскучых вышынь наўрад ці калі зазіралі ў нізіны, дзе непрыгожа і цёмна, дзе для таго, каб жыць, даводзіцца працаваць. «Без аніякай з майго боку заслугі, збегам толькі выпадковых акалічнасцей стаў я "літаратурным хросным" пані Ажэшкі, як мяне гэтая знакамітасць у сваіх лістах называе», — пісаў пазней Еніке, ужо дзядок.
Пра ката
Уявіце сабе карцінку: вечаровы змрок уплывае ў пакой з нізкай столлю. Рукі, якія, пакуль было светла, трымалі кніжку, апускаюцца на... ката. Шэрым клубком ён ляжыць на каленях і муркае. За шклянымі дзвярыма гайдаюцца паволі галіны ліп, за імі бялеюць сцены капліцы... І цішыня. Часам далятаюць галасы ад гаспадарчых будынкаў, часам брэша недзе далёка сабака, а потым зноў — цішыня. Только муркае сабе шэры кот.
У цемры чытаць не будзеш. У цемры і ў цішыні лезуць у галаву думкі: пра тое, што прачытана, пра людзей і падзеі, што праплывалі перад вачыма, — і самі сабой тыя думкі ператвараюцца ў вобразы. Ажываюць характары, пачынаюць гучаць размовы, бачацца дзеянні, рухі... «Зрываюся з месца, скідаю з каленяў ката...» Кот, не быў бы такі нахабны, нясецца за гаспадыняй. Яна запальвае над бацькавым сталом святло — і піша. Кот...
«Кот залазіць на стол і пачынае лавіць пяро, я смяюся, скідваю яго, ён вяртаецца, я разгневана выношу яго ў суседні пакой, моцна зачыняю дзверы і зноў пішу. Пішучы, адчуваю, што перарабляю рэальнасць, дадаю, выдаляю, прыдумваю. Нічога, пішу далей. Похапкамі выпіваю гарбату і зноў пішу. Аж пакуль рука не здранцвее, тады толькі перапыняю пісанне».
Цёмнай ноччу пусты глухі дом, ды яшчэ з нізкай столлю, нагадвае гаспадыні магілу, але ў душы пануе дзіўная радасць. Такая спакойная і такая вялікая, што хочацца назваць яе шчасцем. «Гляджу на стол, асветлены лямпай, на спісаныя аркушы, і думаю пра тое, што на гэтых аркушах будзе далей, далей...»
І не аддасць яна гэту магільную цішыню і свой гэты занятак ні за якія забавы і пернікі. А ўбачыўшы на старонцы «Тыднёвіка» згадку пра блізкі друк свайго першага твора (безумоўна, не першага, і далёка не першага, але першага, з якім прыйшла думка пра адданне ў друк), Эліза Ажэшка (якой да таго моманту ўжо «стукнула» дваццаць пяць) адчула датуль невядомае: спачатку яе нібы абліло варам, потым пабеглі па целе дрыжыкі, пасля яна расплакалася, а на завяршэнне кінулася ганяць па пакоях ката. Уволю яго наганяўшыся, схапіла небарачку на рукі і пачала цалаваць, і насіла, як малое дзіця. Гэты кот быў у той час адзінай жывой істотай, з якой магла яна раздзяліць радасць першага поспеху. Шкада, што яна не назвала яго імя... Не ўсе дэталі навідавоку.
Эліза Ажэшка ва ўзросце дэбюту. Фота зроблена ў фотамайстэрні Клёха і Дуткевіча ў Варшаве
Амаль парадокс Лап’ера
Ужо праз два тыдні пасля друкавання «Малюнка...», 14 ліпеня, у іншым выданні, «Газеце польскай», якой кіраваў яшчэ адзін «хросны», Юзаф Сікорскі (нейкі, даволі працяглы, час ён будзе Элізе як бацька, яму яна даверыць нават сардэчныя таямніцы), друкаваўся артыкул пра «Гісторыю цывілізацыі ў Англіі», напісаную Генры Томасам Боклем. Пад артыкулам значыўся подпіс: «Li...ka». Пані Эліза А. не пажадала раскрыць сваё прозвішча ў першай надрукаванай публіцыстычнай рабоце і назвала сябе... нават літвінкай назваць сябе пабаялася. Але (вось жа які парадокс псіхалогіі) калі насыпалася на яе трохі крытыкі за гэты артыкул, яна адказала ўжо з подпісам, смела: «Эліза Ажэшка».
«Што я пачаткоўка ў літаратуры — я гэта не адмаўляю: што праўда, тое не грэх, як гаворыцца ў прыказцы. Толькі ж знаходзяцца тыя, хто і праўду называе грахом — так яна ім недаспадобы. А мне не сорамна, што я пачынаю. Бо на зямлі нічога без пачатку не можа заіснаваць», — напісала яна тады.
P.S.
Ката, які быў у яе ўжо пазней, ужо ў Гродне, у 1880-я, звалі Мінусь. Ці быў ён такім самым пракудам, як той шэры мількаўшчынскі бядак, — невядома. Усе дэталі ведаць немагчыма.
Святлана Воцінава, budzma.by
